Муҥнаах
Оҕо кыра эрдэҕинэ буор кута саҥа үөскүүрүттэн муҥнаах диэн ааттанар. Ол аата тугу да туһалааҕы оҥорор кыаҕа суоҕа быһаарыллар. Бу кэмҥэ оҕо араас хамсаныылары саҥа оҥоро үөрэнэн илиитин, атаҕын элбэхтик хамсатан үөрүйэхтэри үөскэтинэн туһалаах хамсаныылары оҥорор кыахтанан иһэр.
Оҕо оҥорор аан бастакы туһалаах хамсаныыта тугу эрэ тутан ылыы буолар. Тут диэн тыл оҕо өйдөөн-санаан туран аан маҥнайгы оҥорор быһыытын биллэрэр. Элбэхтик эрэйдэнэн тугу эмэ тутан ылара кыаллар. Ийэ баттаҕын хам тутан ылан тардыалаатаҕына бастакы туһалаах хамсаныыта саҕаламмытын бэлиэтэ буолар.
Оҕо араас хамсаныылары оҥорорго үөрэниитэ оонньооһун диэн ааттанар. Ол барыта оҕо оҥорбута барыта кэриэтэ табыллыбатыттан үгүстүк хос-хос оҥоро сатыырынан быһаарыллар. Тугу эрэ оҥоро сатаабыта табыллыбатаҕына ыһан кэбиһэн баран атыны оҥороро оонньооһуну үөскэтэр. Элбэхтэ оонньоон сыыйа-баайа тугу эмэ оҥоро үөрэнэрэ кыаллыан сөп.
Хамсаныылары табатык оҥоро үөрэнии уһун кэми ылар. Ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҕо хамсаныылары табан оҥорорго олус түргэнник үөрэнэр. Оонньооһун диэн ону-маны оҥоро сатыыры тэҥэ, хамсаныылары табатык оҥорорго үөрэнии ааттанар.
Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр, ол аата 5 сааһыгар диэри хамсаныылары оҥоро үөрэнэрэ ордук табыллар. Оҕо биир сааһыгар диэри ураты уустук үлэни, атаҕар туран хаамары баһылыыр, онтон сүүрэн барыан сөп.
Хаамары баһылаабыт оҕо барар-кэлэр кыаҕа улаатан, сылдьар сирэ кэҥээн барар, ону тэҥэ, барар-кэлэр санаата элбиир. Бу баҕа санаа элбээбитин туһанан оҕону туһа киһитэ оҥорон, ону-маны таскайдатан үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэрии табыллар кэмэ кэлэр. Сахалар бу кэми аһаран кэбиспэккэ таба туһанан оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлиир үгэстэри иҥэрэн биэрэллэр.
Кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар үөскээбит үлэлииргэ үгэстэрэ оҕону улааппытын кэннэ үлэлииргэ баҕа санаалаах үлэһит киһи буоларын төрүттүүллэр. Ол курдук, кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута киһини үйэтин тухары салайа сылдьар.
Тугу оҥорбута барыта табыллыбат киһи муҥнаах диэн ааттанар. Маннык киһини өссө тупсаран “Оҕо курдук” диэн этэллэр. Ол аата тугу эрэ оҥоро сатыыра, муҥнанара таах хаалара элбэҕин биллэрэллэр. Муҥнаах киһи тугу оҥорорун билбэтиттэн атыттартан ыйыталаһара, ыйдарара элбэҕиттэн сабыдыалларыгар киирэн хаалыан сөп.
Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүтү үөскэтэллэр:
1. Эт-сиин кыайбата, куһаҕаннык хамсанара эрэйдэнии диэн ааттанар. Эрэй диэн эт-сиин ыарыыта буолар.
2. Өй-санаа ыарыыта, хамсаныылары кыайан, табан оҥорбото киһи муҥнанарын үөскэтэр. Муҥ диэн өй-санаа ыарыыта.
Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини куруук тутуһарын өс хоһоонноро арааран быһаараллар:
- “Эрэйдээхтэн эрэй арахпат, муҥнаахтан муҥ арахпат” диэн өс хоһооно араас эрэйдэр, муҥнар киһиттэн арахсыбакка өр кэмҥэ эрэйдээтэхтэринэ үгэскэ кубулуйан хаалалларын биллэрэр. Эрэй үгэскэ кубулуйбута эрэйдээх диэн киһини үөскэтэр, онтон муҥ үгэскэ кубулуйдаҕына муҥнаах диэн киһи аһынар киһитэ буолар уонна бу эрэйдэр, муҥнар үөрүйэххэ кубулуйан олохсуйан хаалбыттарын биллэрэр.
Муҥ диэн өй-санаа буолан киһиэхэ эрэ дьайыыта тиийэрин “Муҥ маһы кэрийбэт, киһини кэрийэр” диэн өс хоһооно биллэрэр.
Үлэлии сылдьар киһиттэн күүстээхтик, эрчимнээхтик хамсанара эрэйиллэр кэмэ үгүстүк кэлэрэ ыараханы көтөҕөртөн биллэр. Муҥунан диэн киһи бары күүһүн-кыаҕын барытын түмэн күүстээх хамсаныыны оҥоруута ааттанар.
Муҥутуур хамсаныы диэн киһи кыаҕын таһынан бара сыһар хамсаныыны оҥорон кэбиһиэн сөбүн быһаарар.
Муҥнаах диэн хамсаныылары табатык оҥороро кыаллыбат, өссө өйө-санаата сайда илик буор куттаах киһи ааттанар. (1,69).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.