Муҥкук
Оҕо улаатан иһэн тугу оҥорбутун табатык сыаналыы үөрэннэҕинэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорбутун билэрэ, араарара үөскүүр. Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыыны оҥорбута хайҕаннаҕына, төрөппүттэрэ, үөрэтээччилэрэ сөбүлээбиттэрин биллэрдэхтэринэ өссө хатылаан оҥороруттан, бу быһыыта үгэскэ кубулуйара үөскүүр. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ куһаҕаны оҥорума диэн төрөппүттэрин үөрэхтэрэ оҕо куһаҕаны оҥорорун суох оҥорор.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныытыгар “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанар. Ол аата тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэр уонна олору оҥорбот буоллаҕына, оҕо киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт оҕо тугу оҥорорун таба быһааран билбэтиттэн муҥкук буолар.
Аан маҥнай ханнык быһыылар куһаҕаннарын оҕо арааран билбэтэҕинэ, тугу оҥорорун билбэтиттэн муҥкук буолан хаалыан сөп. Атын дьонтон ону маны ыйыталаспат, саҥаны, уратыны билэ-көрө сатаабат буолуу муҥкук буолууга тириэрдэн кэбиһэр. Муҥ уонна кут диэн тыллартан муҥкук диэн муҥнана сылдьар өй-санаа диэн өйдөбүллээх тыл үөскээн буор кут таһымын быһаарыыга туттуллар.
Оҕону үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии диэн үчүгэй быһыылары кыра эрдэҕиттэн оҥотторо үөрэтии уонна олору хос-хос хатылаан үгэскэ кубулутуу ааттанар. Оҥорор быһыыны элбэхтик хатылаан оҥоруу үгэскэ кубулуйарыгар тириэрдэр уонна ийэ кутун үөскэтэр. Онтон ийэ кут диэн киһи оҥорор быһыытын барытын, хаһан баҕарар хонтуруоллуур төрүт өйө-санаата буолар.
Киһини үгэстэр хамсаныыны оҥороругар тириэрдэллэр. Үгэс буолбут быһыылары киһи хаһан баҕарар оҥорор кыахтанар. Ол иһин оҕону туохха эмэ үөрэтиигэ ол быһыытын үгэс оҥосторугар тириэрдии туһалыыр.
Үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх киһи тугу оҥорорун билбэтиттэн, табыллыа суоҕа диэн буккуллар санаатыттан муҥкук буолар. Кэҥэтэн өйдүүрү кыайбат, тобулугаһа, сайаҕаһа суох өйдөөх киһи үлэлии үөрэнэрэ ыарахан, ону тэҥэ, тугу эмэ үлэлии үөрэммэтэҕиттэн оҥороро табыллыбакка эрэйдиирэ, муҥнуура элбээн хаалар.
Муҥкук диэн тыл Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар маннык быһаарыллар. Кыһалҕатын, кырдьыгын да чобуотук эппэт, дьорҕоото суох, килбик, муҥутах. (1,307).
Оҕо улаатан иһэн хамсаныылары кыайан оҥорботуттан, үлэни табатык оҥорууну кыайбатыттан санааргыы сылдьара муҥкук буоларыгар тириэрдэр. Аҕата суох улаатан иһэр оҕо үлэҕэ үөрэниитэ хаалан хааларыттан тугу эмэ оҥороруттан саллар санааланан хаалыан, ол санаатын олохсутан кэбиһиэн сөп.
Умсары көрө сылдьыы муҥкук буолууну биллэрэр. Сахалар көнөтүк, утары көрөрү сөбүлүүллэр. “Өрө көрүү” диэн үөһээнэн көрө сылдьар буолуу аһара барар быһыыны оҥорууга тириэрдэрин билэллэр.
Үлэлииргэ сүрэҕэ суох, ханнык да хамсаныылары оҥоруон баҕарбат киһи муҥкук буолар. Ол курдук, баҕа санаа киһини хамсаныылары оҥороругар тириэрдэриттэн, бу санаа суох буолуута хамсаныы табыллыбатын үөскэтэр. Маны кыайбаппын, ону сатаабаппын диэн санаа киһи кыайарын да кыайбатыгар кырдьык тириэрдэр.
Үөрэнии, билиини кэҥэтии, эти-сиини эрчийии, дьарыктаныы араас хамсаныылары, үлэлэри оҥорууну баһылааһын оҕо муҥкук, муҥутах санаатын суох оҥоруохтарын сөп.
Хамсаныылары оҥорууга үөрэнии икки өрүттэрэ манныктар:
1. Эти-сиини эрчийии.
2. Өйү-санааны дьарыктааһын.
Бу үөрэнии икки өрүттэрин арыычча дириҥник ырытыахпыт:
1. Эт-сиин эрчилиннэҕинэ, хамсаныылары оҥорууга үөрэннэҕинэ эрэ хамсаныы табыллар кыахтанар.
Эрчиллии диэн эти-сиини, сүһүөхтэри хамсаныылары табатык оҥорууга үөрэтии, бу быһыыны элбэхтик хос-хос хатылаан үгэстэри үөскэтинии ааттанар. Киһи этэ-сиинэ, хас биирдии сүһүөхтэрэ араас хамсаныылары имигэстик, табатык оҥороллоро эрчиллии, дьарык көмөтүнэн ситиһиллэр кыахтаналлар.
2. Өй-санаа, буор кут дьарыктаннаҕына, араас хамсаныылары элбэхтэ оҥорон үөрүйэххэ кубулуттаҕына эрэ имигэстик, сылбырҕатык оҥорор кыахтанар. Өй-санаа, буор кут сайдыытын бу уратытын тустууктар табатык туһаналлар, хас биирдии приему, быраҕыыны оҥороллоругар элбэхтик хос-хос хатылаан сылбырҕатык оҥорууга тириэрдэллэр.
Дьарык диэн киһи элбэхтик оҥоро үөрэммит, сөбүлүүр быһыыта ааттанар. Дьарык диэн тыл дьар уонна ык диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Дьар диэн тымныы, ыарахан биллиитэ ааттанар, онтон ык диэн эрэйдэн, тулуйа үөрэн диэн өйдөбүллээх. Ол иһин бу тылбыт киһи сөбүлээбэт да суолун тулуйа үөрэннэҕинэ, элбэхтик дьарыктаннаҕына тупсан кэлиитэ үөскүүрүн биллэрэр.
Үлэни дьарыкка кубулутуу тупсан иһэрин үөскэтэр. Дьарыктаах буолуу киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар уонна киһи буолууну бэлиэтиир. Кыах тиийэринэн спорду дьарык оҥостуу киһи этин-сиинин эрчийэн уонна өйүн-санаатын дьарыктаан, тулуурун улаатыннаран улахан туһаны оҥорор.
Дьарыктаныы диэн хамсаныылары оҥорууга өйү-санааны, буор куту үөрэтии, элбэхтик хос-хос хатылааһын, бу быһыыны үөрүйэххэ кубулутуу ааттанар. Дьа диэн олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа ааттанар эбит. Бу тылтан бары өйү-санааны быһаарар тыллар үөскээн туттулла сылдьаллар.
Хамсаныылары кыайан табатык оҥорбот киһи буор кута сайдыыта суоҕуттан муҥкук буолар, оҥорор үлэтэ табыллара, сатанара аҕыйаан хаалар. (2,71).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.