Мунаах
Сүр баарын быһаарыы киһи оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан саха тылыгар киирэн сылдьар. Сүр олус кыраттан сайдан, күүһүрэн аһара барыы таһымын ситиһиитигэр диэри быһаараннар сахалар тылларыгар киллэрэн олохторугар туһаналлар.
Киһи өйүн-санаатын туругун, тулуура сайдыытын быһаарыыга сахалар ханнык эрэ олоххо көрсүллэр ыараханнары, эрэйдэри кыайыыны бэлиэ кэминэн ааҕаннар туһана сылдьаллар. Ол иһин ханнык эрэ эрэйи-муҥу кыайыы биллэр бэлиэнэн ааҕыллан киһи өйө-санаата күүһүрэрин, тулуура улаатарын бэлиэтииргэ туттуллар.
Киһи ханнык эрэ эрэйи-муҥу кыайбыта, туораппыта өйүн-санаатын, тулуурун күүһүрдэн сүрэ эбиллэн иһэрин үөскэтэрэ салгыы олоҕор ситиһиилэри оҥороругар улаханнык туһалыыр.
“Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн өс хоһооно киһини олох кыһалҕата эрэ ыган, хаайан туох эмэ туһалааҕы, олоҕун тупсарары оҥоттороро хаһан да хаалан хаалбатын биллэрэр. Ханнык да кыһалҕа, эрэй суох буолара киһи өйө-санаата сымныырыгар, тулуура мөлтүүрүгэр, араас абылаҥнарга ылларара элбээн хааларыгар тириэрдэрэ этэ-сиинэ мөлтүүрүн үөскэтэрин, бу өс хоһооно эмиэ биллэрэр. Олох сайдан, тупсан иһиитэ араас абылаҥнарын элбэтэн иһэрэ киһи тулуурун, туттунар күүһүн, өһөс санаатын өссө улаатыннаран биэрэрин эрэйэр.
Сүр сайдыыта, эбиллиитэ үлэни оҥорууга быһаччы сабыдыаллыыр. Тулуур улаатыыта тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу кыалларын үөскэтэр. Сайдыыта суох буор куттаах оҕо сүрэ аҕыйаҕыттан тугу оҥороругар барытыгар мөлтөх, мунаах буолар. Ол барыта сатаан тутта үөрүйэҕэ суоҕуттан аһара барыан сөп.
Оҕо кыра эрдэҕинэ, сүрэ өссө сайдан, күүһүрэ илигинэ бэйэтэ туох да туһалааҕы оҥороро кыаллыбатын, муна-тэнэ сылдьарын биллэрэн мунаах диэн ааттанар. Тугу эмэни оҥорорго таба быһаарыыны булбакка эрэйдэнии мунаах буолууну үөскэтэр. Мунаах буолуу өйө-санаата тиийбэтин, таба быһаарыыны булбакка буккулла сылдьара элбэҕин биллэрэр.
Оҕо оонньуур кэмигэр тугу эрэ оҥоро сатаан муҥнанар, маннык уурар, оннук ууран көрөр, сатамматаҕына ыһан кэбиһэр. Ити курдук элбэхтик оҥорон муҥнанан туох эмэ сөбүлүүрүн оҥорон таһаардаҕына өйө-санаата сайдар, тупсар, мунааҕа суох буолар.
Сахалар ыал буолуу үгэстэрэ эдэр төрөппүттэр төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэрин хааччыйар аналлаахтар. Бу үгэстэри тутуһа сылдьыы эрэ оҕолор сайдыылаах буор куту эр киһиттэн ылынан төрүүллэрин уонна улаатан үлэни кыайа-хото үлэлээн омуктарын сайыннаралларын быһаарар. Баайдар, үлэһиттэр дьадаҥылары кытта ыал буолан холбоспотторо ити быһаарыыттан тутулуктанар.
Оҕоҕо дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн сайдыыны ситиспит буор кут үөрүйэхтэрэ төрүөҕүттэн баар буоллахтарына оҥоро, тута үөрэниини түргэнник ситиһэр кыахтанар. Бу сайдыылаах буор кут үөрүйэхтэрэ оҕоҕо төрөппүттэрин буор куттарын кытта бэриллэн иһэллэрин сахалар билэн утумнааһын диэн ааттыыллар уонна оҕолоро ыал буолалларыгар биллэр үлэһит, сайдыылаах буор куттаах дьону кытта холбооттуу сатыыллар. Ол барыта оҕо сайдыылаах буор куту төрөппүттэриттэн ылынан төрүүрүгэр аналланан ыал буолуу туһалаах үгэстэригэр кубулуйан сылдьаллар.
Оҕоҕо тугу оҥорору барытын көрдөрөн биэрэн үтүгүннэрэн үөрэтии үөрэх түргэнник тиийэрин уонна табылларын үөскэтэрин сахалар туһанан киһи буолуу үөрэҕин олохтообуттар. Тугу барытын үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтии оҕо улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну ситиһэрин уонна оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолан хааларын суох оҥорор. Тугу барытын таба оҥорор буолууга үөрэнии оҕо мунаах буолан хааларын суох оҥорор.
Аҥардас дьахтар уол оҕото туох эмэ туһалааҕы оҥороругар ыйан, этэн биэрэр аҕата суоҕуттан, тугу оҥорбута табыллыбата элбиириттэн кыайан быһаарыыны ылыммат мунаах буола улаатан хаалыан сөп.
Оҕо оҥорор быһыыта табыллыбатыттан, сатамматыттан тугу эмэ табан оҥоро үөрэниэр диэри мунаах буолар. Ол аата эмиэ сатаныа, табыллыа суоҕа диэн сэрэнэрэ улаатан, үгэс буолан иҥэн хааллаҕына туһалаах быһаарыыны ылынара кыаллымыан сөп. Тугу эмэни оҥороругар ыйыы, сүбэ көрдүү сатыы сылдьар киһини мунаах диэн ааттыыллар.
Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта мунаах диэн тылы маннык быһаарар. Барар хайысхатын, суолун сүтэримтиэ, мунумтуо. Чуолкайа суох, бутуурдаах, ситэ быһаарыллыбатах. (1,306).
Мунаах киһиэхэ сүрэ арыыйда тиийбэт, дьорҕоото суоҕуттан, инники баран иһэрэ кыаллара уустугуттан атыттары батыһа, үтүктэ сатыыра элбээн хаалар. Ол иһин кыайыан да сөптөөх, лаппа билэр дьыалатыгар ылсыбакка хаалан үтүрүллүөн, туоратыллыан сөп.
Оҥоруу, тутуу диэн уһуннук үлэлэнэр уустук үлэлэр. Мунаах өйдөөх-санаалаах киһи бэйэтин атыттартан намтатына сананара элбэҕиттэн, уустук үлэни кыайыам суоҕа диэн санаатыттан ситэ оҥорбокко хаалларан кэбиһиэн сөп.
Оҕо өйө-санаата сайдан, сүрэ күүһүрэн истэҕинэ мунаах өйүн-санаатын кыайан, хаалларан бэйэтигэр эрэлэ улаатарын ситиһэрэ эрэйиллэр. Төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, тугу оҥорору көрдөрөн биэрэн батыһыннаран үөрэтэрэ, үлэҕэ үөрэтиигэ хайаан да туттуллар быһыы буолар. Үлэҕэ үөрэтии, тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу оҕо мунаах санаатын кыайарыгар улахан көмөнү оҥорор.
“Оҕо курдук” диэн этии үөскээһинэ оҕо сүрэ сайда илигинэ мунаах буоларыттан тутулуктанар уонна оҥорор быһыылара хайдахтарын; табыллыбатахтарын, сатамматахтарын быһаарар суолталаах. Ханнык баҕарар оҥоруллар быһыы туһалаах диэҥҥэ уларыйыар диэри элбэхтик тупсарыыны, көннөрүүнү эрэйэрин биллэрэр.
“Муннугу кэйэ сылдьар” диэн этии мунаах, инники диэки баран испэт киһини быһаарар. Итини тэҥэ, суолталаах, уустук боппуруоска таба быһаарыыны булбат, мунаах буолуу, буккуллуу элбээһинэ, сыыһа-халты туттунуу үксээһинэ, бу этиини үөскэппит.
Оҕо оҥорор быһыыта хайдаҕыттан, киһи быһыытыгар тиийбэтиттэн көрөн мунааҕа быһаарыллар. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата, сүрэ сайдан күүһүрэн истэҕинэ мунаах санаатын кыайар кыахтаах. Киһи быһыылаах буолууну оҕо оҥорор быһыыта барыта киһи быһыытыгар сөп түбэстэҕинэ ситиһэрэ тиийэн кэлэр.
Киһи олоххо көрсөр эрэйи, муҥу кыайара, туоратан иһэрэ эрэйиллэр. Барыны-бары кыайбат курдук этинии муҥатыйыы, мунаахсыйыы диэн ааттанар. “Эрэйдээхтэн эрэй арахпат, муҥнаахтан муҥ арахпат” диэн өс хоһооно эрэйи-муҥу кыайбатахха, тулууру улаатыннаран туораппатахха киһини үйэтин тухары эрэйдииллэрин, муҥнуулларын биллэрэр. (2,54).
“Эрэйдээх этигэн, муҥнаах булугас” диэн өс хоһооно эрэй уонна муҥ киһини хамсатар күүс буоланнар санаатын күүһүрдэн тугу эмэ ситиһэрин, кыайарын үөскэтэллэрин быһаарар.
Айылҕаттан киһи барыта тус-туспаларын, өйдөрө-санаалара уратыларын “Киһи киһиэхэ тэҥнэспэт, сүөһү сүөһүгэ тэҥнэспэт” диэн өс хоһооно биллэрэр. Ол иһин хас биирдии киһиэхэ өйүн-санаатын уратыларын билэн сыһыаннаһыы эрэйиллэрин сахалар туһаналлар.
Дьон айылҕаттан тус-туспаларын, өйдөрө-санаалара улахан уратылаахтарын сүр уларыйан иһэрэ быһаарар. Сүр мөлтөх, мунаах диэн таһымнартан сайдан, күүһүрэн иһэринэн аһара баран хаалыан сөбүттэн аны сэрэннэххэ табыллар. Саамай табыллыбыт өйдөөх-санаалаах, сүрдээх киһинэн көрсүө киһи буолар. Көрсүө киһи туохха да сыыһа-халты туттубатынан аатырар. Сүр сайдыытын бу уратытын сахалар быһаараннар көрсүө буолууну олохторугар туһаналлар уонна оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.
Киһи өйүн-санаатын, сүрүн күүһүрдэр, кытаатыннарар кыаҕа бэйэтигэр баар, арай таба туһанара, дьарыктыыра, тулуурун, дьулуурун улаатыннарара ирдэнэр. (3,34).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.
2. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
3. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.