Монгуол бичигэ

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
(Мантан: Монгол бичигэ көстө)
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс

Монгуол бичигэ (монг. ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌, монгол бичиг) — монгуол суруктарыттан биирдэстэрэ, XIII үйэ саҕаланыытыттан саҕалаан күн бүгүҥҥэ диэри туттулла сылдьар монгуол суруктарыттан саамай былыргы. Монгуол бичигинэн суруллан хаалбыт саамай былыргы өйдөбүнньүгүнэн Чыҥыс Хаан мэҥэ тааһа буолар (1224/1225 сыл).[1][2]

Былыр Монгуол сиригэр, Ньуучча сиригэр уонна Кытайга олорор монгуол тыллаах омуктар сүрүн суруктара этэ. Бу сурукка олоҕуран хас да саҥа сурук үөскээбитэ, холобур, тодо-бичик (калмыктар суруктара), вагиндра (бүрээттэр суруктара) уонна мандьуу суруга (бу суругу Кытайы баһылаан олорбут Чиннэр киэҥник туттубуттара)

Төрүтэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Номоххо этиллэринэн монгуол бичигин 1204 сыллаахха уйҕуур суруксута Тататунга Чыҥыс Хааҥҥа билиэн түбэспитин кэннэ айбыт. Бу номох монгуоллар уйҕуурдартан суруктарын ылбыттарын бигэргэтэр. Уйҕуурдар монгуолларга Бурхан-Бахсы үөрэҕин уонна былыргы уйҕуур суругун биэрбиттэрэ, ол иһин монгуол бичигэ монгуоллуу уйҕуур суруга диэн (монг. уйгуржин бичигуйгуржин бичиг).

Атын номоҕунан Чыҥыс Хаан монгуол саамай былыргы саҥарар тылыгар олоҕуран сурук айарга ыйаах таһаарбыт үһү, бу сурук көмөтүнэн Чыҥыс Хаан араас араастык саҥарар биистэри сомоҕолообут. Бу сурукка тыл былыргы көрүҥүнэн суруллар, холобур, баатыр диэн монгуол бичигинэн баҕатур диэн, онтон билиҥҥи монгуол тылыгар баатар диэн.

Монгол бичигин атын суруктартан сүрүн уратыта диэн үөһээттэн аллараа суруллар. Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан бу кытай бичигин дьайыыта буолуон сөп, ол гынан баран ол кэмҥэ Орто Аасыйаҕа суруйуу араас ньыматын туһанар эбиттэр, онон аҥардас Кытай дьайыыта диир сыыһа.

1587 сыллаахха Аюши-гуши диэн үөрэхтээх Бурхан-Бахсы үөрэҕин каноннарын тылбаастаары монгуол бичигин уларытан биэрэр уонна санскрит, тибет уонна кытай сорох дорҕооннорун бэлиэтиир эбии бэлиэлэри айар. Саҥа бэлиэлэр галиг диэн ааттаммыттара.

Былыр былыргыттан монгуол бичигинэн Монгол сиригэр уонна Ис Монгол сиригэр олорор омуктар суруйаллара. Ону таһынан бу сурук Юань уонна Чин улуустарыгар, Дьуҥгаар уонна Калмык хааннарын дойдуларыгар, Тываҕа (кирилл суругар көһүөхтэригэр диэри) туттуллар этэ. 

Ньуучча сиригэр бу суругу калмыктар уонна бүрээттэр туталлара. XIX үйэ саҕаланыытыттан саҕалаан Арассыыйа импиэрийэтигэр бүрээттэри монгуол бичигинэн үөрэтэллэрэ.

Билиҥҥи туруга[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Ис Монгуол сиригэр (Кытай) үс тыллаах сурук

Билигин монгуол бичигэ Кытайга монгуол уонна эбэҥки тылларыгар туттуллар, Ис Монгол сиригэр бу суругу туһаныы булгуччулаах (тас биллэриилэр барыта кытай уонна монгуол бичигинэн буолуохтаах). Монгол сиригэр 1941 сылтан туттуллубат (кирилл суругар көспүттэрэ).

ССРС ыһыллыбытын кэннэ сорох дьон монгуол бичигэр төннүү туһунан санаа эппитэ, ол гынан баран бу санаа олоххо киирэрэ аһары ыарахан буолан тарҕамматаҕа. Ол да буоллар, 1990-1995 сылларга Монгол сирин орто оскуолаларыгар монгуол бичигинэн үөрэтии киирэ сылдьыбыта. Билигин монгуол бичигэ официальнай таһымнаах эрээри киэҥник тарҕана илик, бэлиэлэргэ, бэчээттэргэ уонна киэргэл быһыытынан туттуллар. 

Тутула[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ "Монгол" 

Үөһээттэн аллараа, хаҥастан уҥа суруллар. Бэлиэлэр үс көрүҥнээхтэр (тыл баһа, ортото, бүтүүтэ). Сорох түгэннэргэ дьүөрэлэспит дорҕооннору суруйар эбии ньымалар бааллар.


Сурукка сорох дорҕооннор биир бэлиэнэн бэлиэтэнэллэр: аһаҕас дорҕооннор (о/у, ө/ү, уонна тыл бүтүүтүгэр а/э), бүтэй дорҕооннор (т/д, к/г). Сорох тас бэлиэлэр үгэс быһыытынан суруллубаттар (н дорҕоону бэлиэтиир нохто бүтэй дорҕооннор иннилэригэр уонна тыл бүтүүтүгэр суруллубат). 

Бэлиэ Транслитерация Быһаарыы
тыл баһа ортото бүтүүтэ латыын[3] кирилл
a А
e Э

i, yi И, Й, Ы, Ь Билиҥҥи монгуол тылыгар инники турар бүтэй дорҕоону сымнатар
o, u О, У
ö, ü Ө, Ү
[4]

[5]

n Н
ng Н, Ҥ Тыл бүтүүтүгэр эрэ.

Тибет тылыттан уонна санскриттан киирбит ङ дорҕоону бэлиэтиир.

b Б, В
p П Тыл баһыгар эрэ.

Тибет тылыттан киирбит པ дорҕоону бэлиэтиир;

q Х Кытаанах аһаҕас дорҕооннору кытта.
ɣ Ҕ Кытаанах аһаҕас дорҕооннору кытта.

«Аһаҕас дорҕоон-ҕ-аҕас дорҕоон» дьүөрэлэһии уһун аа курдук ааҕыллар.[6] Бүтэһик көрүҥ а-ны эрэ кытта суруллар.

k Х Сымнаҕас аһаҕас дорҕооннору кытта.

Тыл бүтүүтүгэр г курдук ааҕыллар. «Аһаҕас дорҕоон-г-аҕас дорҕоон» дьүөрэлэһии уһун аһаҕас дорҕоону бэлиэтиир.[7]

g Г
m М
l Л
s С
š Ш
t, d Т, Д
č Ч, Ц
ǰ Дь, З
y *-Й, Е*, Ё*, Ю*, Я* Дифтоҥнары суруйарга туттуллар.
r Р Тыл баһыгар киирии эрэ тылларга.[8]
v В Санскрит व бэлиэтэ.
f Ф Кытай уонна Европа тылларыттан киирбит тылларга туттуллар.
К К дорҕоону бэлиэтиир.
(c) (ц) Тибет тылын /ts'/ ཚ уонна санскрит छ бэлиэтэ.
(z) (з) Тибет тылын /dz/ ཛ уонна санскрит ज бэлиэтэ.
(h) (г, х) Тибет тылын /h/ ཧ уонна санскрит ह бэлиэтэ.

Холобурдар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Монгол бичигинэн Бикипиэдьийэ сүрүн сирэйэ хайдах буолуон сөбө
Былыргы шрифт Билиҥҥи шрифт Бастакы тыл буукубалара
v
  i
k
i
p
e
d
i
y
a
  • Кирилл: Википедиа Чөлөөт Нэвтэрхий Толь Бичиг Болой.
  • Транскрипцията: Wikĭpedĭ čölö:t newterxī tolĭ bičĭg boloĭ.
  • Тылбаас: Бикипиэдьийэ — аһаҕас билии.
  • Тиэкэс:

ᠸᠢᠺᠢᠫᠡᠳᠢᠶᠠ᠂ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠦ ᠨᠡᠪᠲᠡᠷᠬᠡᠢ ᠲᠤᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌ ᠪᠤᠯᠠᠢ᠃

Монгол бичигэр олоҕурбут суруктар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Тодо-бичик[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1648 сыллаахха ойрат бахсыта Зайа-Пандита сурук уонна саҥарар тылы чугаһатаары айбыт суруга. Бу суругунан калмыктарт 1924 сыллаахха диэри суруйар этилэр, онтон кирилл суругар көспүттэрэ. Билигин Кытайга олорор ойраттар туһаналлар.

Мандьуу суруга[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1599 сыллаахха мандьуулар ыраахтааҕыларын Нурхачи ыйааҕынан монгуол бичигин мандьуу тылыгар сөп түбэһиннэрэн уларытан биэрэллэр. 1632 сыллаахха бу суругу иккистээн уларыталлар (тас бэлиэлэри эбэллэр: нохтолору уонна төгүрүктэри эбэллэр)

Вагиндра[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Бу суругу 1905 сыллаахха бүрээт бахсыта Агван Доржи (18501938) айар. 

Галиг[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Тибет тылыттан уонна санскриттан киирбит дорҕооннору бэлиэтиир эбии бэлиэлэр.

Монгол бичигэ Юникодка[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Юникод тайааһына U+1800 — U+18AF[9]. Бу иһигэр монгуол бичигин буукубалара, сыыппаралара уонна сурук бэлиэлэрэ, тодо-бичик, сибин уонна мандьуу суруга, ону таһынан санскрит уонна тибет тылыттан киирбит дорҕооннору тириэрдэр бэлиэлэр киирэллэр.

1800
Birga
1801
Ellipsis
1802
Comma
1803
Full Stop
1804
Colon
1805
Four Dots
1806
Todo Soft Hyphen
1807
Sibe Syllable Boundary Marker
1808
Manchu Comma
1809
Manchu Full Stop
180A
Nirugu
180B
Free Variation Selector One
180C
Free Variation Selector Two
180D
Free Variation Selector Three
180E
Vowel Separator
1810
Zero
1811
One
1812
Two
1813
Three
1814
Four
1815
Five
1816
Six
1817
Seven
1818
Eight
1819
Nine
1820
A
1821
E
1822
I
1823
O
1824
U
1825
Oe
1826
Ue
1827
Ee
1828
Na
1829
Ang
182A
Ba
182B
Pa
182C
Qa
182D
Ga
182E
Ma
182F
La
1830
Sa
1831
Sha
1832
Ta
1833
Da
1834
Cha
1835
Ja
1836
Ya
1837
Ra
1838
Wa
1839
Fa
183A
Ka
183B
Kha
183C
Tsa
183D
Za
183E
Haa
183F
Zra
1840
Lha
1841
Zhi
1842
Chi
1843
Todo Long Vowel Sign
1844
Todo E
1845
Todo I
1846
Todo O
1847
Todo U
1848
Todo Oe
1849
Todo Ue
184A
Todo Ang
184B
Todo Ba
184C
Todo Pa
184D
Todo Qa
184E
Todo Ga
184F
Todo Ma
1850
Todo Ta
1851
Todo Da
1852
Todo Cha
1853
Todo Ja
1854
Todo Tsa
1855
Todo Ya
1856
Todo Wa
1857
Todo Ka
1858
Todo Gaa
1859
Todo Haa
185A
Todo Jia
185B
Todo Nia
185C
Todo Dza
185D
Sibe E
185E
Sibe I
185F
Sibe Iy
1860
Sibe Ue
1861
Sibe U
1862
Sibe Ang
1863
Sibe Ka
1864
Sibe Ga
1865
Sibe Ha
1866
Sibe Pa
1867
Sibe Sha
1868
Sibe Ta
1869
Sibe Da
186A
Sibe Ja
186B
Sibe Fa
186C
Sibe Gaa
186D
Sibe Haa
186E
Sibe Tsa
186F
Sibe Za
1870
Sibe Raa
1871
Sibe Cha
1872
Sibe Zha
1873
Manchu I
1874
Manchu Ka
1875
Manchu Ra
1876
Manchu Fa
1877
Manchu Zha
1880
Ali Gali Anusvara One
1881
Ali Gali Visarga One
1882
Ali Gali Damaru
1883
Ali Gali Ubadama
1884
Ali Gali Inverted Ubadama
1885
Ali Gali Baluda
1886
Ali Gali Three Baluda
1887
Ali Gali A
1888
Ali Gali I
1889
Ali Gali Ka
188A
Ali Gali Nga
188B
Ali Gali Ca
188C
Ali Gali Tta
188D
Ali Gali Ttha
188E
Ali Gali Dda
188F
Ali Gali Nna
1890
Ali Gali Ta
1891
Ali Gali Da
1892
Ali Gali Pa
1893
Ali Gali Pha
1894
Ali Gali Ssa
1895
Ali Gali Zha
1896
Ali Gali Za
1897
Ali Gali Ah
1898
Todo Ali Gali Ta
1899
Todo Ali Gali Zha
189A
Manchu Ali Gali Gha
189B
Manchu Ali Gali Nga
189C
Manchu Ali Gali Ca
189D
Manchu Ali Gali Jha
189E
Manchu Ali Gali Tta
189F
Manchu Ali Gali Ddha
18A0
Manchu Ali Gali Ta
18A1
Manchu Ali Gali Dha
18A2
Manchu Ali Gali Ssa
18A3
Manchu Ali Gali Cya
18A4
Manchu Ali Gali Zha
18A5
Manchu Ali Gali Za
18A6
Ali Gali Half U
18A7
Ali Gali Half Ya
18A8
Manchu Ali Gali Bha
18A9
Ali Gali Dagalga
18AA
Manchu Ali Gali Lha

Клавиатура[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Монгольская клава.png

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. Поппе Н. Введение // Квадратная письменность. — М.: Издательство АН СССР, 1941.
  2. Зал искусства Монголии. — Государственный Эрмитаж. Тургутулунна 19 Тохсунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 12 Кулун тутар 2012.
  3. Poppe, Nicolas Grammar of Written Mongolian 3rd ed.
  4. В начале слога (n-<гласный>).
  5. В конце слога (<гласный>-n).
  6. Например: qa-γ-an (хан) сокращается до хаан.
  7. Например: de-g-er сокращается до дээр. Существуют исключения, например ügüi (нет).
  8. При транскрипции иностранных слов обычно предваряется протетической гласной, например, Россия — монг. Орос
  9. Unicode block U+1800 — U+18AF; Mongolian.

Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]