Шкулев Михаил Петрович (Налимскай)

Михаил Петрович Шкулев-Налимскай (3.07.1919-19.06.2007) — тойуксут, олоҥхоһут, Абый улууһун устуоруйатын, уран тылын баайын хомуйааччы, чинчийээччи, толорооччу.

Элгэс улууhугар (Абый оройуонугар) 1919 с. от ыйын 3 кунугэр Үрүнэй нэhилиэгэр дьаданы ыалга төрөөбүтэ. Ийэтэ - Шкулёва Марфа Михайловна, аҕата - Шкулёв Пётр Дмитриевич. Бииргэ төрөөбүттэрэ алтыалар: Евдокия, Пётр, Дмитрий, Мавра, Мария уонна Михаил. Оҕолор сорохторо эрдэ өлбүттэр. Балта Мария совхозка улэлээбитэ, ҕ оҕолоох. Эдьиийэ Евдокия Халыма улууhугар олорбута, Кэлин 1983с. өлбүт. Евдокия оҕолоро, ол аата Михаил Петрович хаан аймахтара Халымаҕа олороллор.

Михаил Петрович улууhугар кими да иннигэр туhэрбэт тойуксут, олонхоhут, чабырҕахсыт. Ол курдук Ойуунускай «Кыhыл Ойуунун», «Дьулуруйар Ньургун Боотурун», Өксөкүлээх Өлөксөй «Былыргылыы алгыhын» уонна да атын айымньыларын өйүттэн ааҕан, ыллаан биэрэрэ үһү. Бэйэтэ уусуран литература хас да көрүнүнэн хотуулаахтык дьарыктанар эбит. Ол курдук Ойуунускай 100 сылын туолуутугар, олонхоҕо лауреат урдук аатын ылбыта. Тастын быраата Суздалов Бурхалей Васильевич манныгы кэпсиир: Михаил Петрович эдэр эрдэҕиттэн Шкулёв фолькльорун интэриэhиргиирэ. Олонхоhуттары батыhа сылдьан истэрэ уонна утуктэн ыллыыра үһү.

Ыhыахтарга ыhыах ааһааччы, оһуохайы таhаарааччы буолан, элбэх бирииhи хомуйара. «Ньургун Боотур» олонхоттон быhа тардан олонхолуурун истэрим. Эбээннии бэркэ билэрэ, холкутук кэпсэтэр этэ. Эбээн литературатын торуттээбит Николай Тарабукины улаханнык убаастыыра.Суруйааччы Степан Дадаскинов радиоҕа «Геван» диэн биэриигэ Михаил Петрович туhунан очерката хаста да тахса сылдьыбыта. Онно Н. Тарабукин «Болуоссакка санаа» диэн хоhоонун эбээннии уонна сахалыы ааҕан иһитиннэрбитин, өссө олонхоhут Суздалов Иван Андреевич туhунан сиһилии кэпсиирин Бурхалей Васильевич истибитим диэн кэпсиир. Онон биһиги эмиэ салгыы Степан Дадаскиновы кытта көрүстэрбит диэн баҕа санаалаахпыт, ол биэриилэри булан истэр киһи, кини тыыннаах тылыттан киһи элбэҕи билиэ этэ. Нэhилиэк уонна оройуон историятын үөрэтэрэ, олорон ааспыт ураты дьон туһунан матырыйаал хомуйара үһү, ол билигин ханната чопчу быһаарылла илик, сүтэн-оһон хаалбыт курдук, ол биһиэхэ таабырыын, салгыыы чинчийэрбитигэр, ирдэһэрбитигэр төрүөт. Кэлэр көлүөнэ ыччат өбүгэлэрэ хайдах олорбуттарын билэ улааттыннар диэн баҕа санаалааҕа. Үһү. «Ньалыым» диэн сиргэ өбүгэлэрин ааттарын маска быhан сэргэ туруорбута билигин да баар.

Маhынан кыhан онорууга Бүтүн Союзтааҕы фестиваль лауреата буолбута биллэр. Алаhа дьиэтигэр 30-ҕа чугаhыыр оноhуктара ууруллан тураллар.

Аны туран Михаил Петрович «Хотугу кыым» улуус хаhыатын общественнай корреспонденынан 30 сыл үлэлээбит. Оройуон, нэһилиэктэр олохторун, үлэлэрин, сынньаланнарын – барытын киэнник хабан тиһиктээхтик сырдатар эбит.

Нэhилиэк уонна оройуон историятын хомуйар, уорэтэр. Урукку улэhит дьон туhунан ахтыылары суруйар. Фольклор, краеведение боппуруостарыгар анаммыт ыстатыйалара, хоhоонноро «Чолбон» сурунаалга оройуон хаhыатыгар бэчээттэммиттэрэ.

Абыйын улууhун айылҕатын, улэhит дьонун, туhунан хоhооннордоох: «Абый сирэ», «Иитиллибит оруспут», «Булчут ыта», «Аты уорэтии», «Айалҕаны алгыыбыт».

«Хотугу олох тугэннэрэ» диэн ааттаах документальнай ис хоьоонноох, уус-уран кэриннээх сэhэни суруйбута биллэр. Абый улууьа урут Элгэс диэн уонна кырдьаҕастар кэпсээннэриттэн хомуйан уус-ураннык ойуулаан суруйбута. Бу сэьэн бэчээттэнэн дьон –сэргэ билиитигэр киирэрэ буоллар кэрэхсэбили ылара саарбахтаммат. Ол курдук аймах дьоно бэйэлэрин сурэхтэрин баҕатынан аҕыйах тираьынан таьаартарбыттара Абый дьонугар кунду бэлэх буолбута. Олоҕун тиhэх сылларыгар Урун – Хайа бөhүөлэгэр инбэлииттэр интернаттарыгар олорбута. Бэс ыйын 19 кунугэр 2007 сыллаахха өлбүтэ. М.П. Шкулев-Налимскай чахчы да айыл5аттан ураты талааннаах, саха киһитин а5ыс кырыылаа5а, киһи киһитэ буоларын итэ5эйдим. Бар дьон ортотугар норуот туһугар олорор, бэйэлэрин талааннарын өрүү сайыннарарга дьулуурдаах, үтүө үлэһит дьоннор оло5у онороллор эбит. Маннык дьон элбэ5э буоллар олох тупсуо, мунутуур сайдыа этэ. М.П. Шкулев-Налимскай – талааннаах норуот ырыаһыта, олонхоһута буолара билиннэ. Кини ырыатын-тойугун, олонхотун Абый дьоно бэркэ сэргээн истэллэрэ, күн бүгүнүгэр диэри уос номо5о оностоллор. М.П. Шкулев-Налимскай хомойбут матырыйаалларын көрдүүр, ирдэһэр, биирдиилээн араас бэчээккэ тахсыбыт ыстатыйаларын, ахтыыларын хомуйар сорук турар. Ордук таабырыннары интэриэhиргээн үөрэппит, ол туспа үлэ быһыытынан бэчээттэниэн сөп курдук. 

Уус тыллаах хомоҕой хоһоонньут.

« Абый сирэ барахсан »

Ахсыым сыыдам табалаах,

Адаар муостаах тайахтаах,

Адьырҕалыыр кыыллардаах,

Ааттаах күндү түүлэрдээх.

Алын тумул тыалардаах,

Араас элбэх урэхтээх,

Анды түhэр күөллэрдээх,

Алаас, сыhыы сирдэрдээх.

Ача соҕоон аттардаах,

Ала манан ынахтаах.

Арыы-сүөгэй астардаах

Аныгылыы үөрэхтээх.

Айар тутар дьоннордоох

Абый сирэ барахсан!

Ахтар - саныыр дойдубун,

Айхаллыыбын, алгыыбын!

Бу хоhоону ааҕан баран киhи хайдахтаах курдук сылаас, истин иэйиигэ ылларан, эйэҕэс санааҕа уйдаран кэрэҕэ тардыhара саарбаҕа суох. Поэт суруйар ньымата, тыла-өhө ураты туспа уонна, мин санаабар, олус сатабыллаахтык тылларын туттар. Хас биирдии строка биир дорҕоонтон саҕаланар. Суруйааччы манна туруору уонна сытыары аллитерацияны сатабыллаахтык туттубут.

« Булчут ыта »

Суолу суоллаан сиппитин

Санатынан биллэрэр.

Истибитин корбутун

Иччитигэр туоhулуур.

Дорҕоон хара тыаларга

Доҕор буолан туhалыыр

Булка сылдьар кэмнэргэ,

Булан биэрэн абырыыр…

Суолу суоллаан сиппитин 

Санатынан биллэрэр

Истибитин-көрбүтүн

Иччитигэр туоhулуур.

Адаар муостаах тайахтаах,

Адьырҕалыыр кыыллардаах…

Ынырыыны истэн,

Ыраах сиртэн кэлэн…

«Аты үөрэтии»

Үчүгэйкээн дьуhуннээх

Урун улаан соноҕоспун

Уортэн тутан ыламмын,

Урдук куруо далыгар

Уорэтээри сорунан

Уунээх сулар кэтэртим.

Урун-улаан соноҕоhу…

Хоннохторун аннынан

Холуннарын таппыппар

Хончойоохтуу мөҕүстэ

Хоhунуруу кистээтэ.

Аҕыс ыйдаах кыhынна

Айылҕаҕа кыстаабыт,

Атаҕынан аhаабыт.