Мин эттим, эһиги иһиттигит
Бары төрөппүттэр оҕолоро этэр тылларын истэр, толорор буола улаатыахтарын баҕараллар. Бу үтүө баҕа санаа туоларыгар сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ улаханнык туһалыыр. Оҕо ийэ кутун иитиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн кини олоҕун хайдах олорорун төрүттүүр:
1. Үчүгэй иитиилээх.
2. Куһаҕаннык иитиллибит.
Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла саҕалаан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри иитиини оҕо “Ийэ кутун иитии” диэн сахалар туспа арааран ааттыыллар уонна былыргы кэмнэргэ бу кэмҥэ оҕону иитиини, үөрэтиини “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ оҥороллоро биллэр.
Оҕо ийэ кутун иитии икки өрүттэрин кылгастык ырытыахпыт:
1. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥоро үөрэннэҕинэ, ол быһыыта түргэнник үгэс буолан иҥэн иһэринэн, үчүгэй быһыылаах оҕо буола улаатар кыахтанар. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута иитиллэриттэн оҕону иитии улаханнык уратыланар. Тугу саҥаны, уратыны билбитэ, оҥорбута барыта сонно үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ол иһин аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэттэххэ үчүгэй иитиилээх буола улаатара ситиһиллэр.
Бу кэмҥэ оҕо төрөппүттэрин этэрин истэ, соннук толоро үөрэннэҕинэ истигэн, толоругас буола улаатара кыаллар. Оҕо улахан киһи этэрин истэрэ, толороро ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллэриттэн быһаччы тутулуктанар. Ол иһин аныгы төрөппүттэр арҕааҥҥы үөрэхтэр сыыһаларыттан, сымыйаларыттан босхолонон оҕо ийэ кутун иитиигэ ылсыһаллара эрэйиллэр.
2. Ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҕо биир эмэ да куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута угуйар, ыҥырар күүһэ улаханыттан өссө хатылаан оҥороору дьирээлэһиэн сөп. Ол иһин, бу кэмҥэ оҕо оҥорор быһыыларын көрө, кэтии сылдьаллар уонна куһаҕаны оҥордоҕуна сонно тохтотоллор. Ол барыта куһаҕаны элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбатын иһин оҥоруллар туһалаах быһыы буолар.
Киһини биир куттаах, “душалаах” диэн этэр арҕааҥҥы омуктар сыыһа үөрэхтэрин үтүктүүттэн оҕо өйө-санаата сайдыытын бу ураты кэмин хаалларан, ол-бу туһата суох оонньуурдарынан оонньото сылдьыы олоҕурда уонна оҕобут улаатан баран этэр тылбытын истибэт диэн айманаллара элбээтэ. Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрии, бу сыыһаны көннөрөр кыаҕы биэрэр.
Олоххо элбэх уопуту ситиспит аҕа оҕолоругар, уолаттарыгар этэр тыла “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн эбиискэ көрдөбүллээх буолара табыллар. Ол аата аҕа тугу эппитин түргэнник, уһаппакка эрэ соннук толоруу ирдэнэрин биллэрэр.
Төрөппүт диэн олоххо элбэх уопуттаах буолууну ситиспит киһи ааттанар. Бу ситиспит элбэх уопутун оҕотугар тириэртэҕинэ оҕото сайдыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатарын үөскэтэр.
Төрөппүтэ этэрин истэн, соннук толорор оҕо истигэн диэн ааттанар. Төрөппүт, улахан киһи этэрин истэн, соннук толорор буолуу оҥорор быһыы табылларыгар, сатанарыгар тириэрдэрин үлэҕэ үөрэтии оҕоҕо тириэрдэр кыаҕа улаатар.
Үлэҕэ үөрэнии биллэр уустуктаах. Ол уустуга улахан, үлэҕэ үөрэтэр киһи хайдах оҥорору кэпсээн, көрдөрөн биэрэрин үтүктэн, сол курдук оҥордоххо эрэ үлэ табылларын, сатанарын билии буолар. Үөрэтэр киһи эппититтэн атыннык, уларытан оҥоро сатааһын үлэ табыллыбатын үөскэтэрэ быдан элбэх.
Үлэни этиллибититтэн, урут оҥорулларыттан уратытык, туспатык оҥоро сатааһын саҥаны айыы буолан тахсарын биллэххэ табыллар. Суоппар суол быраабылаларын тутуһан айаннааһына киһи оҥорорун курдук оҥоруу, киһилии быһыылаах буолуу диэн ааттанар. Онтон суол быраабылаларын тутуспакка айаннааһын уратыны, саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Ол иһин сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн, куһаҕан буолан тахсан абаарыйаны үөскэтиэн сөп.
Саҥаны айыыны оҥоруу диэн киһи өссө билбэт, ол иһин оҥорбот ураты, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара биллибэт быһыыны оҥоруу буолар. Киһи оҥороруттан атыннык, туспатык оҥоруу саҥаны айыы буолан тахсарынан айыы диэн тыл куһаҕана элбэх, куһаҕаҥҥа тириэрдэр тылга киирсэр.
Оҕо улаатан иһэн араас уратыны, билбэтин оҥоро сатыыр санаата элбээн хааларыттан сыыһа-халты туттунара үксүүр. Ол иһин сахалар оҕолору “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр.
Үлэҕэ үөрэтии “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этиинэн салайтардаҕына эрэ табыллар. Үлэни салайар киһи этэрин курдук оҥорботоххо үлэ табыллыбата, сатаммата үөскээн тахсан куһаҕаны элбэтиэн сөп.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэй быһыыларга, төрөппүт этэрин истэргэ, толорорго иитилиннэҕинэ, үөрэннэҕинэ олору толорор кыаҕа улаатар уонна этэр тылы истэр “Истигэн” оҕоҕо кубулуйар.
Төрөппүт этэрин истибэт оҕо диэн атаахтык иитиллибит оҕо буолар. Атаахтык иитии оҕо бэйэмсэх санаатын улаатыннаран кэбиһэриттэн бэйэтэ билэринэн сылдьара, көҥүлүнэн барара элбээн хааларыттан куһаҕаны оҥороро үксүөн сөп.
Киһи сайдыыны ситиһэрин дьон саҥарар тылларын истэрэ уонна оҥорор быһыытын уларытара, тупсарара оҥорор. Сахалар ол иһин “Дьон этэрин истэ сырыт” диэн үөрэтэллэр уонна киһи өйө-санаата дьон саҥатын истэн уларыйар уратытын быһааран Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн түргэнник сайдар өйүн-санаатын салгын кут диэн ааттаабыттар.
Киһи өйө-санаата, салгын кута сайдар буолан үөрэтэр киһи этэр тылын истэн толорор кыахтанар. Бу кыаҕы туһаныы киһи өйө-санаата түргэнник сайдыыны ситиһэрин үөскэтэрэ ордук туһалаах.
Тыл дьайыыта киһиэхэ түргэнник тиийэн оҥорор быһыытын уларытар, тупсарар кыахтанар. Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрин толору баһылааһыннарынан, салайыыларынан улаатар. Онтон улаатан салгын кута сайдар кэмигэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн өй-санаа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһара эрэйиллэр кэмэ кэлэр. Ол аата оҕо сайдан иһэр өйө-санаата бу кэмтэн саҕалаан үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһана үөрэнэрэ табыллар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сахалар өй-санаа үөрэхтэрин төрүт тутулуга буолар. 2020 сыллаахха Россия конституциятын уларытарга анаммыт референдумҥа сахалар үгүс өттүлэрэ утаран куоластаабыттара төрүт өйдөрө-санаалара демократия тутулуктарын тутуһалларын Аан дойдуга биллэрбитэ.
Билигин сахаларга сэбиэскэй былаас кэмиттэн үөрэхтээхтэр үөскэппит ийэни “мама”, онтон аҕаны “папа” диэн ааттааһын үгүстүк туттуллар. Өй-санаа үөрэҕэ ыйарынан куһаҕан дорҕооннордоох тылларынан иитэр, үөрэтэр дьону ааттаан ыҥырыы сирэр, сөбүлээбэт буолууну оҕолорго үөскэтэринэн табыллыбат быһыы буолар.
“Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этии этэр тылы истэн соннук толорулларын эрэйэр уонна киһи биирдэ истээт да, ол курдук толорор кыахтааҕын биллэрэр. Субу кэмтэн ыла миигин аҕа диэн ааттаа, ийэҕин ийэ диэн ыҥыр диэн аҕа оҕотугар этэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. Ону тэҥэ, оҕо аҕата этэрин тута толорор кыахтааҕын, бу этии биллэрэрэ ордук суолталаах.
Ийэтин ийэ, аҕатын аҕа, эбэтин эбэ уонна эһэтин эһэ диэн ааттаан ыҥырарга үөрэммит оҕо сахалыы өй-санаа үөрэҕин тутуһарын, саха буоларын биллэрэр.
Киһи кулгааҕынан истэн оҥорор быһыытын уларытара, тупсарара сайдыыны түргэнник ситиһэрин үөскэтэр өйүн-санаатын, салгын кутун биллэр уратыта буолар. (1,42).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.