Метр системата

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс

Метр системата диэн кээмэйдэр стандартара. Дьиҥ аата СИ - боронсустуу Système International d'unités.

СИ системата 7 кээмэйдээх: метр (уһун кээмэйэ), килограмм (ыйааһын кээмэйэ), секунда (бириэмэ кээмэйэ), ампер (электричество), Кельвин (температура), моль (атомнар уонна молекулалар ахсаана), уонна кандела (сырдык кээмэйэ). Бэйэ бэйэлэрин кытта булкуһан туттулуохтарын сөп. Оннук "СИттан тахсыбыт кээмэйдэр" тахсаллар, ол курдук кэриҥ кээмэйэ, энергия, давление уонна түргэн кээмэйдэрэ тахсаллар.

Бу система аан дойдуга туттуллар. Официальнайдык 3 дойду метрическай системаны туттубат: Мьянма, Либерия уонна АХШ. [1] Ол гынан баран билимҥэ уонна медицинаҕа киэҥник туттуллар.


Историята уонна туттуута[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Метр системата Францияҕа революция кэнниттэн айыллыбыта. Бастаан икки эрэ мээрэйдээх этэ. Метр системата учуонайдарга олус киэҥник тарҕаммыт.

1860 сыллаахха Джеймс Клерк Максуэлл уонна Вильям Томсон үс кээмэйинэн туттарга санааны киллэрбиттэр: уһуну, ыйааһын уонна бириэмэ. Атын кээмэйдэр мантан тахсар гына киллэрбиттэр.

Кэнники электричествоны уонна магнетизмы үөрэтии саҕаламмытын кэннэ ону быһаарар атын кээмэйдэр наада буолбуттар. ХХ үйэ ортотун диэки араас метрическай система версиялара баар буолбут, онно учуонайдар да булкуллар буолбуттар. Ол иһин 1954 сыллаахха тохсус Ыйааһын уонна Кээмэй конференциятыгар Аан дойдутааҕы Кээмэй систематын бастакы версиятын айбыттар. Онно метр (уһун кээмэйэ), килограмм (ыйааһын кээмэйэ), секунда (бириэмэ кээмэйэ), ампер (электричество), Кельвин (температура), уонна кандела (сырдык кээмэйэ) туттуллубут. [2] Сэттис кээмэй - моль 1971 сыллаахха эбиллибит.[3]

Билигин СИ системата аан дойду үрдүнэн туттуллар, ол гынан баран АХШга, Либерияҕа уонна Мьянмаҕа туттуллубат, онно имперскай система билигин даҕаны туттуллар. Атын дойдулар, үксүнэн урукку Британия Империятыгар баар дойдулар билигин урукку имперскай системаны уларыта сатыы сылдьаллар, эбэтэр икки системаны тутталлар.

Кээмэйдэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Төрүт кээмэйдэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

СИ "төрүт кээмэйдэрэ" диэн учуонайдар уонна көннөрү дьон туттар кээмэйдэрэ. Бары атын кээмэйдэр бу кээмэйдэри булкуйдахха тахсаллар. Атын кээмэйдэр "СИ кээмэйиттэн тахсыбыт кээмэйдэр" диэн ааттаналлар

СИ сүрүн кээмэйдэрэ
Кээмэй аата Кээмэй символа туох кээмэйдэнэрэ хайдах суоттанара
миэтэрэ m Уста
  • Бастаан (1793): Хотугу Полюс уонна Экватор ыккардыгар Париж нөҥүө ааһар меридиан 1/10 000 000 устата
  • Билиҥҥи (1983): Ваакумҥа сырдык сөкүүндэ 1/299 792 458 барар ырааҕа
киилэ кг ыйааһын
  • Бастаан (1793): тоҥмут муус биир кубическэй дециметрин ыйааһына
  • Билиҥҥи (1889): Парижка баар аан дойдутааҕы ыйааһын бюротугар уурулла сылдьар палладий-иридиум холбоһугуттан оҥоһуллубут цилиндр килограмм прототибын ыйааһына
сөкүүндэ сек кэм
  • Бастаан (Medieval): күн 1/86400 чааһа
  • Билиҥҥи (1967): цезий-133 атома электрона 9 192 631 770 циклы эргийэрэ
ампер A электрическай ток
  • Бастаан (1881): A tenth of the abampere, the unit of current used in the electromagnetic CGS.[4]
  • Билиҥҥи (1946): The current passing through two very long and thin wires placed 1 m apart that produces an attractive force equal to Халыып:Val newton per metre of length.
kelvin K temperature
mole mol amount of substance
  • Бастаан (1900): The molecular weight of a substance in mass grams.
  • Билиҥҥи (1967): The same amount as the number of atoms in 0.012 kilogram of carbon-12.[note 1]
candela cd luminous intensity
Notes
  1. When the mole is used, the substance being measured must be specified and may be atoms, molecules, ions, electrons, other particles, or specified groups of such particles.

Оҥоһуллубут кээмэйдэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Derived units are created by combining the base units. The base units can be divided, multiplied, or raised to powers. Some derived units have special names. Usually these were created to make calculations simpler.

Named units derived from SI base units
Аата Си-бэлиэтэ Туох кээмэйдэнэрэ Атын кээмэйинэн бэлиэтэниитэ СИ төрүт кээмэйинэн көстүүтэ
radian rad plane angle
steradian sr solid angle
hertz Hz frequency s−1
newton N force, weight m∙kg∙s−2
pascal Pa pressure, stress N/m2 m−1∙kg∙s−2
joule J energy, work, heat N∙m m2∙kg∙s−2
watt W power, radiant flux J/s m2∙kg∙s−3
coulomb C electric charge s∙A
volt V voltage, electrical potential difference, electromotive force W/A& or J/C m2∙kg∙s−3∙A−1
farad F electrical capacitance C/V m−2∙kg−1∙s4∙A2
ohm Ω electrical resistance, impedance, reactance V/A m2∙kg∙s−3∙A−2
siemens S electrical conductance 1/Ω m−2∙kg−1∙s3∙A2
weber Wb magnetic flux J/A m2∙kg∙s−2∙A−1
tesla T magnetic field strength Wb/m2 or V∙s/m2 or N/A∙m kg∙s−2∙A−1
henry H inductance Wb/A or V∙s/A m2∙kg∙s−2∙A−2
degree Celsius °C temperature relative to 273.15 K TK − 273.15 K
lumen lm luminous flux cd∙sr cd
lux lx illuminance lm/m2 m−2∙cd
becquerel Bq radioactivity (decays per unit time) s−1
gray Gy absorbed dose (of ionizing radiation) J/kg m2∙s−2
sievert Sv equivalent dose (of ionizing radiation) J/kg m2∙s−2
katal kat catalytic activity s−1∙mol

Prefixes[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Very large or very small measurements can be written using prefixes. Prefixes are added to the beginning of the unit to make a new unit. For example, the prefix kilo- means "1000" times the original unit and the prefix milli- means "0.001" times the original unit. So one kilometre is 1000 metres and one milligram is a 1000th of a gram.

Standard prefixes for the SI units of measure
Multiples Name deca- hecto- kilo- mega- giga- tera- peta- exa- zetta- yotta-
Prefix da h k M G T P E Z Y
Factor 100 101 102 103 106 109 1012 1015 1018 1021 1024
 
Fractions Name deci- centi- milli- micro- nano- pico- femto- atto- zepto- yocto-
Prefix d c m μ n p f a z y
Factor 100 10−1 10−2 10−3 10−6 10−9 10−12 10−15 10−18 10−21 10−24

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. Appendix G: Weights and Measures. The World Facebook. Central Intelligence Agency (2013). Тургутулунна 5 Муус устар 2013.
  2. International Bureau of Weights and Measures (1954), Système pratique d'unités de mesure (Practical system of units), archived from the original. Error: You must specify the date the archive was made using the |archivedate= parameter, http://www.bipm.org/en/CGPM/db/10/6/ . 9th session, Resolution 6.
  3. International Bureau of Weights and Measures (1971), Unité SI de quantité de matière (SI unit of amount of substance), archived from the original. Error: You must specify the date the archive was made using the |archivedate= parameter, http://www.bipm.org/en/CGPM/db/14/3/ . 14th session, Resolution 3.
  4. McKenzie, A.E.E (1961). Magnetism and Electricity. Cambridge University Press. p. 322. http://books.google.co.uk/books?id=m7c6AAAAIAAJ&pg=PA322&lpg=PA322&dq=cgs+unit+of+current+1881&source=bl&ots=Lw5kV5-jd4&sig=mytqNION410y2qYnGEGn-Hcbu6o&hl=en&sa=X&ei=qaWkUKfiFeeZ0QXpvYC4CA&ved=0CCAQ6AEwADgK#v=onepage&q=cgs%20unit%20of%20current%201881&f=false.