Маҥан Ордуу
Маҥан Ордуу, эбэтэр Ак Орда (ноҕайдыы Ак Орда, каз. Ақ-Орда) – XIII үйэттэн XV үйэҕэ диэри Алтан Ордуу (Дьүчи Улууһун) арҕааҥа аҥара буолуон сөп.
Өйдөбүл[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Историяны чинчийээччилэр Күөх Ордуу (Көк Орда) уонна Маҥан Ордуу (Ак Орда) диэн өйдөбүллэр Алтан Ордуу ханнык сиригэр сыһыаннаахтарын чопчу быһаара иликтэр. Бу буккуур төрүөтэ былыргы суруктарга Күөх Ордуу (Көк Орда) уонна Маҥан Ордуу (Ак Орда) диэн өйдүбүллэри буккуйуу буолар. Холобур, мусульманнар суруйбут кинигэлэригэ (араабтыы, перстыы, түүрдүү) Күөх Ордуу (Көк Орда), Маҥан Ордуу (Ак Орда) уонна Дьүчи Улууһа диэн өйдөбүллэр бүтүн Алтан Ордууну да бэлиэтииллэр, Алтан Ордуу сорох улуустарын да бэлиэтииллэр, ол иһин бу үс өйдөбүл кыраныыссатын быһаарар уустук[1]. Нуучча былыргы суруктарыгар Күөх Ордуу (Көк Орда) диэн Алтан Ордуу илиҥҥи аҥара ааттанар, ол аата Алтан Ордуу арҕааҥы аҥара Маҥан Ордуу буолуохтаах[2]. Ол аата Маҥан Ордуу диэн Сарай киин куораттаах Алтан Ордуу сүрүн чааһа буолар.
1360-с сылларга Бату аҕа ууһа быстыбытын кэнниттэн уонна Улуу Кэхтии кэмэ (нууччалыы: Великая Замятня) саҕаламмытыгар Маҥан Ордууну Күөх Ордуу хааннара, Шибан сыдьааннара баһылаабыттара.
Сорох чинчийээччилэр Маҥан Ордуу Алтан Ордуу арҕааҥы аҥара буолбакка, илиҥҥи аҥара дииллэр. 1840 сыллаахха Австрия чинчийээччитэ Й. Хаммер-Пургшталь Алтан Ордуу историятын суруйбут уонна ол үлэтигэр бу версияны эппит. Кини XV үйэҕэ суруллубут «Мунтахаб ат-таварих-и Му‛ини» Му‛ин ад-Дина Натанзи диэн киһи үлэтигэр олоҕурар[3].
Каһаах чинчийээччилэрэ сабаҕалыылларынан Күөх Ордуу (Көк Орда) уонна Маҥан Ордуу (Ак Орда) диэн арахсыы Алтан Ордуу илиҥҥи аҥарыгар эрэ сыһыаннаах. Бу сабаҕалааһынынан Күөх Ордуу (Көк Орда) Шибан улууһа буолар[4].
Сирэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Түүр тылларыгар "ак" диэн тыл "маҥан", "үрүҥ" диэн суолталаах. Кытайдар аан дойдуну өҥүнэн көрөн араараллар этэ, ол курдук хоту – хара, илин – күөх, арҕаа – маҥан, соҕуруу – кыһыл.
Маҥан Ордуу (Ак Орда) икки аҥы арахсар этэ: арҕааҥы – Хара муораттан хоту диэки сытар сирдэр, Кырыым; илиҥҥи – Поволжье уонна Хотугу Кавказ.
Эбии көр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- ↑ Б.Д. Греков A.Ю. Якубовский Золотая орда и её падение. Академия наук СССР. Архыыптаммыт 2015, Бэс ыйын 10 күнүгэр.
- ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды. М.,1985.; Григорьев А. П. Золотоордынские ханы 60-70-х гг. XIV века: Хронология правлений //«Историография и источниковедение стран Азии и Африки», вып VII. Л., 1983.; Архыыптаммыт 2012, Ыам ыйын 18 күнүгэр. Халыып:Из БСЭ Данную точку зрения разделяют М. Г. Сафаргалиев, Г. А. Фёдоров-Давыдов, Т. И. Султанов.
- ↑ Тизенгаузен В. Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М., 1941.
- ↑ К. Ускенбай. Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда // Тюркологический сборник. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.; Зардыхан К. Взгляды Л. Н. Гумилева на вопросы образования государственности у кочевых народов // Доклад на конференции в г. Казани. 29.10.2003 г.
Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Белая Орда // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Ак Орда // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7.