Массыынанан айаннааһын сиэрэ
Инники олохторугар ханнык быһыылар буолуохтарын сөбүн дьон былыргыттан билэ сатыыллар, ол иһин араас билгэлээһиннэри туһа-наллар. Киһи сэрэҕэ улаатан истэҕинэ эрэ олоҕун уһуннук, дьол-лоохтук олорор кыахтанарын бары билэллэр. Инники туох быһыы буоларын биллэххэ сэрэнии, харыстаныы туһата ордук улаатара бил-гэлээһин туттуллара аҕыйаабатын үөскэтэр.
“Ханна охторбун билэрим буоллар, соломо тэлгэтиэ этим” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларыгар сэрэнэрин ирдиирин туһана сылдьыы эрэйиллэр. Ол курдук, киһи оҥорор быһыыларыгар сыыһа-халты туттунарын уонна онтон кэһэйэрин, бу өс хоһооно биллэрэр.
Сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһии ханнык баҕарар киһиэхэ тиийэн кэлиэн сөбүн “От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн өс хоһооно өссө чуолкайдаан биэрэр. Киһи сэрэхтээх буолара санаатыттан улахан тутулуктаах. Аһара барар санаалардаах киһи сиэри аһара барара элбиириттэн, ол-бу араас саҥаны айыылары оҥоро са-тыырыттан сыыһа-халты туттунара үксээн хаалыан сөп.
Дьон бары массыынанан айанныыллар. Аһара барар санаалардаах киһи бэйэтин уратылаах, оһуобай курдук сананара улаханыттан суол быраабылаларын тутуспакка эрэ айанныан сөп. Ол курдук, аһара барар санаа киһи быһыытын аһара барыылары үөскэтэн иһэр.
ОСАГО диэн суоппардар абаарыйаҕа түбэһиилэрин ыган, хаайан страховкалааһын быстах санааҕа киирэн биэрии буолар уонна “үчү-гэйи” оҥоро сатааһын курдук өйдөнөр эрээри, барыларыттан харчы хомуйан ылыыга аналланар. Бу страховка дьон аһара барар санаа-ларын улаатыннаран сыыһа-халты туттуналларын элбэтэн кэбиһэр. Абаарыйаҕа түбэстэххэ даҕаны ороскуотун страховка төлүөҕэ диэн санаа, курунан хам кэлгиллэн олорор суоппар аһара барар санаатын өссө улаатыннарара бары сэрэҕин барытын умуннаран кэбиһэрэ сыыһа туттунарыгар тириэрдиэн сөп.
Суоппар сэрэхтээхтик, бары быраабылалары тутуһан айанныыра абаарыйа аҕыйыырыгар, суох буоларыгар тириэрдэр. Бу сэрэхтээх санаа улаатарыгар абаарыйаттан тахсар бары ороскуоту суоппар бэйэ-тэ төлүүрэ, тэҥнэһиини урукку оннугар түһэрэрэ сэрэҕин ордук улаа-тыннарарын туһаныы абаарыйа аҕыйыырын үөскэтиэ этэ.
Киһи өйүн-санаатын сайыннаран сэрэнэрэ улааттаҕына онно-манна, быстах суолга киирэн биэрэрэ лаппа аҕыйыырын туһаннахха табыллар. Сэрэхтээх суоппар атыттар буруйдарынан эрэ массыына абаарыйатыгар түбэһиэн сөп. Ол курдук, үйэлэригэр абаарыйаҕа түбэспэтэх суоппардар быдан элбэхтэр. Бу элбэх суоппардар харчы-ларын ОСАГО диэн страховканан ыган-хаайан хомуйан ылыыны оҥоруу бэйэлэрэ сэрэхтээх буолууларын аҕыйатар.
Биир эмэ аһара түргэнник айанныыр суоппар сэрэҕэ суоҕуттан, аһара барар санаата улааппытыттан абаарыйаны оҥорон кэбиһэр. Абаарыйаны оҥорбут суоппары ким да улаханнык аһыммат, өссө суут-тууллар. Бу абаарыйаҕа кыттыгаһа суох дьон түбэһэн хаалыахтарын сөбө харыстаныыны улаатыннарар. Биһиги үтүө санаалаах сокуону оҥорооччуларбыт, бу алҕаска түбэһэн хаалар аҕыйах дьону көмүскүүр санаалара улаатан араас страховкалары толкуйдаан оҥорон элбэх хар-чыны хомуйан ылыыны оҥороллор уонна хомуйааччылар барыс ылал-ларыгар туһаны оҥороллор. Ханна элбэх харчы хомуллар даҕаны онно коррупция үөскүүр, харчыны уҥа-хаҥас туттунааччылар бары мун-ньусталлар. Ол иһин син туһаны аҕалыахтарын да сөптөөх дьыа-лалары харчыны сиэһиҥҥэ кубулутуу элбээн иһэр.
Биһиги санаабытыгар страховка буолбакка, буруйу, абаарыйаны оҥорбут суоппар бэйэтэ эппиэттиирэ, ночооту оҥорбутун бэйэтин сиэбиттэн ылан төлүүрэ ордук табыллыа, сэрэҕин улаатыннарыа этэ. Бу абаарыйаҕа түбэспит суоппар массыынатын да атыылаан туран иэһин төлүүрэ ирдэнэрэ олоххо киирдэҕинэ сыыһа-халты туттунарын, аһара түргэнник айанныырын уонна онон киһиргиирин биллэрдик аҕыйаттаҕына, бу быһыы туһалааҕа биллэн абаарыйа аҕыйыа этэ.
Россияҕа ырыынакка киирии суоппардарга ыган, күүһүлээн туран ОСАГО диэн страховканы киллэриини төрүттээбитэ. Кыра харчыны төлөөн абаарыйа ороскуотун төлөөһүнтэн сэрэҕэ суох, суол быраабы-латын тутуспат суоппардар босхолонон, көҥүллэринэн бараллара өссө улааппыта, ол иһин билигин абаарыйалар ордук элбэхтэр.
Үгүстэр страховка харчытын ылаары анаан-минээн абаарыйаҕа түбэһэ сатыыллара элбээбитин кэнники кэмҥэ бэлиэтииллэр. Дьон сымыйа, буолбатах абаарыйаны буолбут курдук көрдөрөн страховка харчытын ылаллара элбээбитэ биллэр буолла. Комсомольск на Амуре куоракка элбэх албыны оҥорбут дьон тутуллубуттара.
Суоппар абаарыйаҕа түбэһэн киһини дэҥнээтэҕинэ, массыына-лары алдьаттаҕына бары ороскуотун барыларын страховка уйунара бэйэтэ сэрэхтээх буолуутун аҕыйатар, кыччатар. Биһиги суоппар бэйэ-тэ сэрэхтээх буоларын улаатыннарарыгар баҕарабыт. Абаарыйаҕа тү-бэспит суоппарга страховка көмөлөһөрө аҥардастыы үчүгэйи оҥо-рорун курдук өйдөөһүн диэн быстах санааҕа киирэн хаалыы буолар. Страховка туһатын иккис, куһаҕан өрүтүнэн суоппар бэйэтэ сэрэх-тээхтик айанныырын аҕыйатан кэбиһэриттэн өссө улахан куһаҕаҥҥа түбэһиитин үөскэтиэн сөбө буолар. Абаарыйа ороскуотун барытын буруйдаах суоппар бэйэтэ уйунара эбитэ буоллар сэрэхтээхтик айан-ныыра лаппа улаатыа этэ. Сэрэҕэ суох суоппар массыынатын атыы-лаан иэһин төлөөтөҕүнэ, аны суоппардаан бүтэн, абаарыйаны өссө оҥороро букатын тохтуо этэ диэн биһиги баҕа санаалаахпыт.
Бука бары массыына абаарыйалара аҕыйыахтарын баҕараллар. Араас суол быраабылаларын оҥорон киһи хайдах айанныахтааҕын, соһуччу түбэлтэлэргэ хайдах туттунуохтааҕын кытта быһааран быраа-былаҕа киллэрэн биэрэ сатыыллар. Суол быраабылаларын кэспит суоппар кырата ыстарааптанар, онтон аһара бардаҕына массыына ыытар бырааба быһыллыан сөп.
Билигин ырыынак кэмигэр суоппардар баайдарга уонна үлэһит-тэргэ, дьадаҥыларга арахсыбыттарын кэнниттэн, араас ыстарааптары барыларыгар тэҥнээн туһана сатааһын таба өйдөммөт буолла. Ол курдук, баай киһи суол быраабылатын кэстэҕинэ 500 эбэтэр 1000 солкуобайы төлүүрэ күлүү гыммыт курдук өйдөнөр.
Массыынаҕа сыһыаннаах бары ыстарааптары туһааннаах массыы-на сыанатыгар тэҥнээн түһэрии олохсуйдаҕына, ыстараап дьайыыта дьадаҥы уонна баай дьону тэҥнээн биэриини оҥоруо этэ. Үчүгэй, сыаналаах массыыналаах суоппар суол быраабылатын кэстэҕинэ элбэ-ҕи, биллэр соҕус сыананы төлөөтөҕүнэ кыратык эмэ кэһэйэрэ үөскээн быраабыланы өссө кэһэрин улаханнык аҕыйатыа этэ.
ОСАГО страховката абаарыйаҕа түбэһиини төлүүрэ суоппардар бэйэлэрин сэрэхтэрин кыччатан, аҕыйатан абаарыйалар элбииллэрин үөскэтэр. Өй-санаа бу уратытын таба өйдөөтөххө эрэ, абаарыйаттан тахсар эппиэтинэһи, ороскуоту суоппардарга бэйэлэригэр көһөрдөххө элбээн иһэр массыына абаарыйалара аҕыйыахтарын сөп.
Гражданскай авиация летчиктэрэ парашюта суох көтөллөр. Ол иһин кинилэр тиэйэн иһэр дьонноругар эппиэтинэстэрэ олус улаатар. Дьону тиэйэр массыыналар суоппардара кура суох айанныылларын олоххо киллэрии бэйэлэрин сэрэхтэрин өссө улаатыннарыа этэ. Ол курдук, курунан хам кэлгиллэн олорор киһи сэрэҕэ биллэрдик кыч-чыырыттан абаарыйаны үөскэтэрэ аҕыйыа этэ.
Массыына абаарыйаларын аҕыйатарга биир эрэ суол баар. Ол суоппардар өйдөрө-санаалара аһара барарын тохтотуу, сиэри туту-һуннаран хааччахтааһын уонна ОСАГО страховканы уларытан сэрэх-тэрин улаатыннаран биэрии буоларын билэн, абаарыйаны оҥорооч-чулары туһата суох харыстыы сатааһыны аҕыйатыы эрэйиллэр.
Аҥардастыы үчүгэйи баҕарыыларынан туох эмэ туһалаах оҥорул-лара кырдьык аҕыйах. Киһи ол үчүгэйгэ үөрэнэн хааларыттан уонна өссө аһара үчүгэйгэ баҕаран иһэриттэн сэрэҕин сүтэрэн сыыһа-халты туттунууга тиийэн хааларын улаатыннаран кэбиһэр.
“Благими намерениями вымощена дорога в ад” диэн олус дириҥ өйдөбүллээх өс хоһоонун таба өйдөөн туһана сылдьыы киһиттэн хаһан баҕарар ирдэнэр. Бу өс хоһооно ордук оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитэн атаахтаппакка эрэ улаатыннарары быһаа-рарын төрөппүттэр туһаныахтара этэ.
Киһи сыыһа тутуннаҕына таҥара накааһыгар, иэстэбилгэ түбэһэрэ диэн тиийэн кэлэрин хаһан да умнубатаҕына табыллар. Абаарыйаҕа түбэспит киһи накааска, иэстэбилгэ түбэһиитэ диэн оҥорбут ночоотун төлөөһүнэ, үөскээн турбут тэҥнэһиини оннугар түһэриитэ буолар. Бу ночооту киһи бэйэтэ төлөөтөҕүнэ аһара барар өйө-санаата тупсарыт-тан, аны итинник сыыһаны оҥорбото үөскүүрүн туһаныахха сөп.
Өй-санаа аһара барыыта киһи аһара туттунарын элбэтэн, сыы-һаны-халтыны оҥорон кэбиһэрин үөскэтэриттэн аналлаах сиэр диэн хааччаҕы оҥоруу туһалыыр. Сахалар киһи санаата аһара барбатын хааччахтыырга аналлаах сиэр диэн үөрэхтэрэ хайаан да туттулла сырыттаҕына эрэ сыыһа-халты туттунааччылар, аһара барааччылар аҕыйааннар киһи быһыылаахтар, көрсүөлэр, сэмэйдэр элбээн үлэни сайыннараллара ситиһиллэр кыахтанар.
Страховка абаарыйа ороскуотун төлүөҕэ диэн үчүгэй санаа киһи аһара барар санаатын киһи быһыытын таһынан ыытан сиэри тутус-пакка аһара түргэнник айаннаан абаарыйаҕа түбэһиэн сөбүн улаа-тыннарара өйүгэр-анаатыгар куһаҕан дьайыыны оҥорорун тохтотуу дьоҥҥо ордук туһалаах буолуо этэ.
Онон ОСАГО диэн күүһүлээн киллэриллэр страховка суоппардар сэрэхтээхтик айанныылларын аҕыйатан, кыччатан суол абаарыйала-рын элбэтэллэригэр тириэрдэрин иһин тохтотуу эрэйиллэр. (1,89).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.