Маршал Жуков бирикээьинэн 72 куннээх уоппуска5а барыы

Ахтыы

Степанов Семен Васильевич 1923 сыллаахха II Бордон нэьилиэгэр тереебутэ. Аҕалара Федоров Василий Степанович 1927 сыллаахха ыалдьан өлбутэ, ийэлэрэ Федорова Дария Егоровна Хадан Курсуйуттан төрүттээх. 84 сааьыгар 1963 сыллаахха дойдутугар Бордонно өлбутэ. Үс уол тѳрѳѳбутэ: улахан убайдара Авдей 1918 сыллаах тѳрүѳх, 3 кылаас үѳрэхтээҕэ, иккис уол Никита 1921 сыллаах тѳрүѳх, 7 кылаас үѳрэхтээҕэ. Аҕалара 1928 сыллаахха суох буолбута, онон ийэлэрэ оҕолорун соҕотоҕун кѳрѳн-харайан, сүһүѳхтэригэр туруортаан киһи гынаттаабыта. Ийэлэрэ ѳлбут маҥнайгы кэргэниттэн уола Докторов Петр Захарович туһунан ыал этэ. Кини эмиэ 1942 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан барбыта, 1945 сыллаахха тѳннүбүтэ. Ийэлэрэ маҥнайгы колхозтааһын саҕана сүѳһүнү сороҕун холбоон, колхозка чилиэнинэн киирбитэ. Колхоз аата оччотооҕуга «Туос-остуруот» диэн ааттааҕа. Тѳһѳ да кыраларын иһин уолаттар оччотооҕу колхозка хараҥаттан-хараҥаҕа дылы араас от-мас үлэтигэр үлэлээн олох кыһалҕатыгар уһаарыллан улааппыттара. Улахан убайдара Авдей 1923 с. Зинаида диэн колхозтаах кыыһы кэргэн ылан уһунан барбыта. Иккис а5а дойду сэриитэ саҕаланарыгар 1941 сыллаахха маҥнайгы хомуурга тубэһэн, балаҕан ыйыгар Сунтаартан Туруктаҕа элбэх буолан сатыы барбыттара. Онон Авдей Степанов 1942 сыл муус устар ый 2 күнүгэр ѳлбүт, кини Калининскай уобалас Ржевскай оройуонугар Двойни диэн дэриэбинэҕэ кѳмүллэ сытарын туһунан биллэрии сурук кэлбитэ. Никита Степанов кэргэннэммэтэҕэ, Киров аатынан колхозка бухгалтердаан олорон 1942 сыллаахха сайын армияҕа барбыта, барыаҕыттан сэриигэ сылдьан 1944 сыл алтынньы ыйга сураҕа суох суттэ диэн биллэрии кэлбитэ.

Степанов С.В. – сэрии сылларыгар

Семен Жданов аатынан колхозка армияҕа барыар диэри дойдутугар биригэдьиирдээбитэ. 1944 с. армияҕа ынырыллан Иркутскай уобаласка Мальта диэн станция5а байыаннай сборнай часка тиийбитэ. Тереебут-үѳскээбит Бордонун колхозтаахтара баар-суох туру үлэһиттэрин сайыһа хаалбыттара. Мантан хас киэьэ аайы арҕаа фронна элбэх киһи барара. Кини манна биир дойдулаахтарын Петров Уоһугу, Кокорин Елисейи кѳрсүбүтэ. Уоһу кэлин ар5аа баран ѳлбүт этэ, Елисей дойдутугар эргиллибитэ. Сотору буолаат дойду илиҥҥи кыраныыссатыгар атаарбыттара, манна кэлэн 17-с Армия 62-с танковай полкатыгар икки саханы ылбыттара. Табаарыһа Сунтаар уола Анисимов Николай диэн этэ. Маннай утаа танка5а механик-водительга үѳрэппиттэрэ, ВХТ, Т-34 танкаларга, мантан сааһыары танковай полк сапернай отделениетыгар сапер идэтигэр сэриигэ киириэххэ дылы уерэппиттэрэ. Сэрии маҥнайгы күнүттэн Сэмэн танковай полкатын кытта сапер-минер быһыытынан сылдьыбыта. Манна 17-с армиябыт 2 Забайкальскай фронна киирсэн, Маршал Малиновскай хамаандалааһынынан сэриигэ киирбиттэрэ. Иннилэригэр ѳстѳѳ5у кытта сэриилэһии эрэ буолбакка улахан Хинган хайатын туорааһын этэ. Бу улахан суола суох сис хайа хапчааннарын быыһынан эриирдээх–мускуурдаах айан суолугар ѳстѳѳх араас кубулҕаттаах тоһуурдарын биһиги армиябыт күүс ѳттүнэн лапа сабырыйар буолан үгүс сүтүгэ суох ѳстѳѳх тоһуурдарын урусхаллыыллара. Манна үксүн инники кирбиигэ хайа үрэхтэрин, наада тирээтэҕинэ таанкалары туоратыһарга кѳмѳлѳһүү, таанкалар кыайан ааспат сирдэригэр хайаттан таас суулларан суол оҥороллоро. Бу бары танкистарга түүннэри-күнүстэри ыарахан үлэнэн иннилэрин диэки сыҕарыйаллара. Биирдэ түүн суол ыраастыы сырыттахтарына снарядтар эһин да эһин буолбуттара. Сэмэн үрдүгэр таас туһэн улаханнык эмсэҕэлээбитэ, госпитальга киирэн эмтэнэн тахсыбыта. Кини Японияны кытта сэриини Мукден куоракка түмүктээбитэ. Кыайыы кэнниттэн 1946-50 сылларга сержант Степанов Ураллаа5ы байыаннай уокурукка сулууспалаабыта. Полкалара Киров куоракка турбута. Сэмэн манна хас да сыл буолбута. Винтовканан, автоматынан, пулеметунан ытыыга уокурукка хаста да бастаабыта.

Маршал Жуков бирикээһинэн уоппускаҕа барыы

Биирдэ Ураллаа5ы байыаннай уокурук кылаабынай командующайынан анаммыт маршал Жуков кинилэр чаастарыгар кэлэр диэн сурах иһиллибитэ. Бэлэмнэнии, тубугуруу, кѳрүнүү-тэбэнии беҕе буолбута. Ол кун Степанов ротата дьуһуурунайынан анаммыта. Кѳһүппэккэ да олордохторуна, эмискэ Г.К. Жуков хас да генерал, полковник арыалдьыттаах, ѳтѳрү-батары кѳрѳн киирэн кэлбитэ. Степанов тура эккирээн, арааппардаабыт. Маршал кынначчы со5ҕус туттан туран, арааппаҕрдыырын боломтолоохтук истибит. - Ханнык омуккунуй, сержант? - диэбит маршал. -Сахабын, табаарыс маршал. -Ханна сэриилэспиккиний? - Илин, табаарыс маршал. - Туох дьоннооххунуй? - Тулаайах ийэлээхпин, икки убайым арҕаа сэриигэ ѳлбүттэрэ. - Уоппускаҕын хаһан туһаммыккыный? - Суох, табаарыс маршал. - Мин сахалар тустарынан истибитим. Хорсун сэрииһиттэр, бэргэн ытааччылар, - диэбит Жуков батары баттаан эрэр курдук куолаһынан. Георгий Константинович, арыаллыыр дьонун диэки ѳтѳру-батары кѳрѳн баран, чин-чинник үктээн, казарма иһигэр киирэн хаалбыт. Ити итинэн ааспыта. Икки дуу, үс дуу ый курдугунан, саас бэс ыйын саҕана, Сэмэни дивизия штабыгар ыҥыран ылбыттара. Туохха ыҥырдахтарай диэн бэркэ дьиксинэ-дьиксинэ, илэ бодотун тардынан тиийбитэ. Онно картаҕа дьонун олорор сирин, онтон ханан айаннаан тиийэргин миэхэ кѳрдѳр эрэ диэн бирикээстээбит майор. Кини ыйбытын линейканан кээмэйдээн баран, командир тѳбѳтүн быһа илгистибит. Онтон эппит: «Маршал Жуков бирикээһинэн уоппускаҕа бараҕын. Кэлэ-бара суолгун аа5ан, 72 хонугу биэрэбит. Сибилигин баран докумуоннун онортор». Сержант соһуйан эрэ хаалбыт. Ити курдук, маршал хараҕар түбэһэ түһэн, кѳһүппэккэ да сылдьан, дойдутугар барар буолбут. Иркутскайга диэри поезка сааһырбыт генералы, полковнигы уонна капитаны кытта биир купеҕа тубэһэн айаннаабыт. Дьоно кини сытыахтаах миэстэтигэр чымыдааннарын толору симэн, миэстэтэ суох хаалбыта. Аргыстара түүннэри-күннэри хаартылаан, ханньаахтаан тахсаллар эбит. Биирдэ купеҕа киирбитигэр холуочук капитан ханна баран иһэрин ыйыталаспыт. 72 хонук уоппускалааҕын истэн баран бардьыгыныы түспүт: - Сымыйалаама! Генерал да оччо уоппусканы ылбат. Кѳрдѳр докумуоннун! Суругу хос-хос кѳрүтэлээн баран, полковника биэрбит, онтон туох да саҥата суох генералга ууммут. Итинтэн ыла поезтан түһүѳр дылы Сэмэннэ сыһыаннара тосту уларыйбыта. Малларын сыҕарытан биэрбиттэрэ. Усть–Кукка кэлэн, борохуокка Москва5а командировкаҕа сылдьан баран тѳнѳн иһэр суруйааччы Исай Никифоровы кытта биир купеҕа түбэспитэ. Икки сэрииһит сотору биир тылы булбуттара. Киһитэ кэпсээн-ипсээн беҕе, Сахатын сирин туһунан сонуну киниттэн истибитэ. - Бүлүү ѳрүс билигин уута туһэн турар. Борохуот сылдьыбат. Онон, бука, Дьокуускайтан тѳннѳр киһи буоллаҕын буолуо,- диэбит Исай. Сэмэн толкуйга түспүтэ. Дойдубар уунан кыайан тиийиэ суохпун, онон Мухтуйаттан быһа Сунтаарга диэри тыанан сатыы түстэхпинэ сатаныыһы диэн быһаарыммыт. -Сатыы дуо? Кэбис, хайдах тиийиэний? Эһэ5э-береҕе сиэтиэн,- диэн аргыһа сапсыйан кэбиспитэ. Сэмэн Мухтуйа5а борохуоттан туһэн, кими эрэ керен саха ыалын булбут. Соҕотуопка управлениетын начальнига сарсын Сунтаарга бараары олорор диэн буолбут. Киһитэ аргыс кѳстүбүтүгэр үѳрүүнү кытта сѳбүлэһэн, Туруктаҕа диэри оҥочонон эрдинэн тиийбиттэр. Онтон Какаалыырга диэри аттаммыттар. Манна эмиэ аттаах киьи тоһуйуохтаах эбит да, кэлбэтэх. Саллаат дойдутугар тиийэ охсоору тиэтэйэр, кѳлѳнү кѳһүттэ5инэ күнэ-дьыла барыыһы. Онон сарсыныгар сатыы түһүнэ кэбиһэр. Кирзовай саппыкыга атаҕын аалларан, аара ким эрэ бырахпыт холуоһатын булан кэтэн абыранан, уһус күнүгэр биир үрэххэ олорор ыалы булар. Манна аһаан-сынньанан баран дьолго Сунтаарга бараары олорор геолог дьахтары кытта аргыстаһаллар. Дьахтар сатыылыыр, атын Сэмэннэ биэрэр. - Мин хаамарга үѳрүйэхпин. Атаҕа суох киһи эн миин,- диир. Ити курдук, эрэйинэн дойдутун булан, уонча хоноот, эмиэ били кэлбит суолунан Мухтуйалыыр, онно борохуот кэлбэккэ хаайтаран. Чааһыгар хас да хонук хойутаан тиийэр. Жуков бирикээьинэн сынньаммыт буолан, буруйга-сэмэҕэ тардыллыбатаҕа.

Төрөөбүт дойдутугар килбиэннээх үлэтэ

Семен Васильевич армияҕа сэттэ сыл сулууспалаан баран дойдутугар эргиллибитэ.Пенсияҕа тахсыар диэри Амакинскай экспедиция5а рабочайдаабыта. Кинилэр биригээдэлэрэ илиинэн шурфалары хаһаллара, автозимниктарга дьиэ-уот туталлара, сайын оттууллара. 1952 сыллаахха пенсияҕа тахсыбыта. Билигин сэрии инбэлиитэ куоракка олорор. Кэргэнинээн Лия Никандровналыын аҕыс кыыс оҕолоохтор, элбэхсиэннээхтэр. Лия Никандровна онус кылааһы бутэрэн баран лабораннаабыта, онтон училищеҕа үѳрэнэн, 30 сыл устата улуус балыыһатыгар сиэстэрэлээбитэ. Билигин эмиэ пенсия5а олорор. Семен Васильевич бырааһынньык күннэргэ бойобуой наҕараадаларын – А5а дойду 2-с степеннээх орденын, үгүс ахсааннаах мэтээлин кэтэр.

Туһаммыт литература

1. Степанов С.В. ахтыыта, 1994 сыл 2. Дмитриев И.С. “Байыаннай начальниктар Олонхо дойдутун буойуннарын туһунан”, Бичик, 2009 3. “Якутск вечерний”, № 216 , олунньу 27 кунэ 2015 с