Марсден Кэтт

Кэтт Марсден — араҥ ыарыыны утары охсуспут, XIX үйэ бүтүүтүгэр Саха сиригэр кэлэ сылдьан Бүлүүтээҕи лепрозорийы арыйбыт Англия дьахтара.

Баай адвокат кыыһа 1859 с. ыам ыйын 13 күнүгэр Лондон кытыытынаађы Эдмондоңңа төрөөбүтэ. Кини кыра сааһытан ыарыһахтарга, бааһырбыттарга уонна кыамматтарга көмөлөһөр, кинилэри көрөр аһыныгас сүрэхтээх медицинскэй сестра (Сестра милосердия) идэтин талар. Кэтт ођо эрдэђиттэн бииргэ төрөөбүттэриттэн чугас дьонун аһынарынан уратылаах этэ. Үс эдьиийдэрэ уонна түөрт бырааттара оччотоо5у бириэмэ үрдүк сололоохторун сиэрдэринэн олорор эрдэхтэринэ, кини бириэмэтин боростуой дьадаңы дьон ортотугар атаарара. Кэт тулалыыр дьоңңо, ордук дьадаңыларга, дьоло суохтарга, ыарыһахтарга тугунан эмэ көмөлөһө, туһалыы сатыыр ураты характердаах этэ.

Ађата өлөрүгэр Кэтт 13 саастаађа уонна ийэтигэр көмөлөһөн ыалга иитээччинэн киирбитэ. Үс сыл буолан баран кыһамньылаах, аһыныгас кыыһы госпитальга үлэђэ ылбытара. Кини онно 1877 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. Нууччо-турок сэриитэ сађаламмытыгар хас да медсестралары кытары Кыһыл кириэс обществотыттан кыргыһыы буола турар сиригэр ыыппыттара. Онно кини бэйэтин дневнигэр бэлиэтэммитинэн, нуучча саллааттарын ыарылыы сылдьан аан бастаан араҥ (проказа) ыарыынан ыалдьыбыт дьону көрөр, кинилэрэр эйдэнэллэрин ис сүрэђиттэн чугастык ылынан, аһынан, оло5ун маннык ыалдьыбыт дьону эрэйдэрин аччатарга, туох кыалларынан көмөлөһөргө аныырдыы бэйэтигэр тылын биэрэр.

Тылын толорон тођоостоох кэм булан Англия5а Лондоңңа, Ливерпульга ыарыһахтарга сылдьан, кинилэргэ көмөлөһө, санааларын чэпчэтэ сатыыра. Ол бириэмэђэ соһуччу үс бырааттара уонна эдьиийдэрэ өлүтэлээбиттэрэ. Кини ийэтинээн Саңа Зеландияђа кэлэн Веллингтоннаађы госпитальга начальник буолар уонна Веллингтоңңа үрдүк сололоох хотуттары түмэн Кыһыл кириэс обществотын тэрийсэр. Саңа Зеландияттан төннөн кэлэн баран, Кэтт Марсден Аан дойдуга проказалаабыттар дьыалалара хайдађын билээри Египеккэ, Палестинађа, Аравияђа, Кипр арыыга уонна Константинопольга сылдьыбыта.

Кэтт Марсден бэйэтин дневнигэр суруйбутуттан: «В 1879 году в Константинополе от одного англичанина я узнала, что в отдаленной Якутской области есть тоже прокаженные якуты, которые имеют средство – траву, которая по слухам вылечивает проказу. Сознавая, как важно приобретение этого средства несчастным прокаженным по всему миру, я решилась ехать в Якутск, чтобы отыскать эту траву, потом испытать и изучить её целебные свойства…»

Дьэ ол иһин 1890 сыллаахха сэтинньигэ Санкт-Петербурга кэлбит уонна, Александр III император кэргэнигэр, Мария Александровна приемугар сылдьыбыт. Императрица мисс Марсден Саха сиригэр тиийиэн бађалаах көрдөһүүтүн улаханнык сэңээрбит, туох наада буоларынан барытынан көмөлөспүт уонна аара суолга айанныырыгар рекомендациялыыр суруктарынан хааччыйбыт. Ити кэнниттэн, нуучча тылын билбэт, эгэ саха тылын билиэ дуо, бу эр санаалаах дьахтар ыраах ыарахан айаңңа туруммут. Кини хорсунун таһынан киһи аймађы, таңараны таптыыр буолан бэйэтин сиэртибэлииргэ бэлэм этэ.

Кини аара Уфађа таарыйбыта, онно Саха уобалаһыгар 40-тан тахса сыл устатыгар миссионердаабыт Уфа епискоба Дионисий олороро. Дионисий саха тылын олус үчүгэйдик билэрэ, евангелияны сахалыы тылга тылбаастаабыта. Епископ Марсдены олус үчүгэйдик көрсүбүтэ уонна ол от аатын, ханна, хайдах булуохха сөбүн сиһилии быһааран биэрбитэ.

Ол кэнниттэн Кэтт Марсден Уфаттан, Россияны бүтүннүүтүн кэрийэн, бэрт эрэйинэн Иркутскайга кэлбитэ. Лена өрүс устун кини паузкађа (паузка – өрүһү таңнары эрэ устар кыахтаах мас судно) олорон устубута. Дьокуускайга губернатор В.Н. Скрыпицын тус бэйэтэ көрсүбүтэ. Казактар, чиновниктар, сыылынайдар Кэтт Марсден Дьокуускай уобалас вице-губернаторыгар В.Л. Приклонскайга бэйэтин туһунан уонна айанын сыалын туһунан кэпсээбитин хас биирдии киһи аайы тириэрдибиттэрэ. Куорат казагын полкатын сулууспалаађа, саха киһитэ, Иван Прокопьев бэйэтэ сөбүлэһэн тылбаасчыт буолбута, онтон кэлин Мисс Марсдены Бүлүү уокуругар арыаллаабыта.

Кэтт Марсден кыра этэрээтэ 1891 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр Дьокуускайтан Бүлүүгэ айаннаабыта. Оччолорго элбэх киһи араң ыарыынан Бүлүүгэ ыалдьара. Айанныырга суол да диэн суо5а – сүнньүнэн омоон ыллыктарынан сылдьаллара. Хаһан да аты миинэн уһуннук айаннаабатах киһиэхэ бу олус эрэйдээх айан этэ. Ахсаана биллибэт хойуу кумаар, оңоойу, күлүмэн үөрэ айанньытары тула былыт курдук оргуйа сылдьара уонна киьи айа5ар, муннугар симиллэрэ. Күнүс киһи тулуйбат куйааһа, оттон түүн эмиэ кумаардар уонна тымныы сордуура. Итинник баһаам эльэх эрэйи аахсыбакка ыалдьыбыт дьону булан көрсөөрү икки ый устата 3000 биэрэстэ кэриңэ сири айаннаабыттара. Бүлүүгэ этэрээккэ олохтоох а5абыт Иоан Винокуров холбоспута. Кини ыарыыга сыстыам диэн куттаммакка ыалдьыбыт дьоңңо сылдьыталаабыт суос-сођотох киһи эбит этэ.

Аһыгыгас сүрэхтээх омук дьахтара кэлбитин ыарыһах сордоохтор сир аайы Таңара аанньала кинилэргэ ыыппыт көстүүтүн курдук ылыммыттара.Кинилэр кыһалђалаах дьылђаларыгар үтүөнү оңорооччу ким да билбэт дьахтара дьиң ис сүрэђиттэн кыттыыта, кини оңоттообут материальнай көмөтө уонна кинилэргэ анаан олорор, эмтэнэр дьиэ (приют) оңотторуом диэн тылын биэриитэ бу маннык ыалдьар дьону кэнэђэски дьылђабыт көнүө диэн эрэниинэн өрө күүрдүбүтэ. Билбэт дойдутугар сођотођун, олох да билбэт тылынан кэпсэтэр дьоңңо кэлбит хорсун англичанка туохтан да толлубатын, эр санаалаађын, саамай ыраах нэһилиэктэртэн көрдөөн бу ынырык дьүһүннээх буолбут дьону булан көрсөрүн, кинилэр дьылђаларын чэпчэтэргэ кыһанарын туһунан сурах уокурукка бүтүннүүтүгэр тарђаммыта.

Кэтт Марсден хас биирдии ыарыһахха тиийэн көрөрө-истэрэ, сууйара, бэрэбээскилиирэ уонна тылынан тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтэн хайа кыалларынан санааларын чэпчэтэ сатыыра.Кини биирдэ ыарыһахтар ортолоруттан муус доруобай 18 саастаах кыыһы булбута. Бу кыыс ийэтэ ыалдьыбытын иһин дьонтон иккиэннэрин үүрбүттэр этэ. Мисс Марсден көмөтүнэн кыыс ыар дьылҕаттан быыһаммыта.

Мисс Марсден бэйэтин экспедициятын кэмигэр 80 ыарыһахха сылдьыбыта уонна ол дьоннорго хас биирдиилэригэр күүһэ төһө тиийэринэн көмөлөспүтэ. Дьокуускайтан төннөрүгэр Бүлүү араҥынан ыалдьааччыларын туһаларыгар көҥүл өртүнэн сиэртибэлээһин быһыытынан сүүрбэ тыһыынча солкуобай харчыны хомуйан, онтун араҥынан ыалдьыбыт дьоҥҥо хайаан да приютта уонна таҥара дьиэтин туттарыҥ диэн сорудахтаан төннүбөтэ. Дьокуускайдааҕы уонна Бүлүүтээҕи епископ Милетий мисс Марсден холооно суох хорсун быһыытын иһин киниэхэ махтал грамотатын биэрбитэ. Кэтт Марсден көрдүүр отун булбута уонна ону хайдах туттары быһаарбыта. Хомойуох иһин ол от ыарыыны бүтүннүү кыайан эмтээбэт, ыалдьыбыт киһи эрэйин, ону да сорхторун эрэ чэпчэтэр, эбит этэ.

Англия эр санаалаах кыыһа Кэтт Марсден Саха сирин араҥынан ыалдьыбыт ыарахан дьылҕалаах дьонугар оҥорбут аһыныгас санаатын, бэйэни харыстаммат хорсун, үтүө, хос санаата суох быһыытын түмүгэр тэриллибит Бүлүүтээҕи лепрозорий 1893 сылтан 20-с үйэ 30-с сыллар ортолоругар диэри үлэлээбитэ. Кэтт Марсден төрөөбүтэ сүүс сааһын туолбут сылыгар Саха сириттэн көстүбүт 55,6 караат ыйааһыннаах алмааһы “Кэтт Марсден” диэн ааттаабыттара.

Туһаныллыбыт сирдэр

Ф.П. Ефимов «Саха сирэ, сахалар таабырыннаах уонна кэрэхсэбиллээх былыргылара» Дьокуускай к. ЯРО «Книга» 1994 с.