Иһинээҕитигэр көс

Мандела Нельсон

Сигэни уларыт
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
(Мантан: Мандела, Нельсон көстө)
Мандела Нельсон

Төрөөбүтэ 18 От ыйын 1918(1918-07-18)
Куну, Соҕуруу Африка
Өлбүтэ 5 Ахсынньы 2013 (сааhыгар 95)
Йоханнесбург, Соҕуруу Африка
Омуга Соҕуруу Африка

Манде́ла Не́льсон Роли́лахла (ааҥл. Nelson Rolihlahla Mandela, от ыйын 18, 1918, Куну сэл., Умтата к. таһыгар — ахсынньы 5, 2013, Йоханнесбург к.) — Соҕуруу Африкатааҕы Республика 8-с уонна маҥнайгы олохтоох хара нэһилиэнньэттэн төрүттээх президена буолар (ыам ыйын 10, 1994— бэс ыйын 14, 1999). Аан дойдуга киһи быраабын иһин охсуһааччынан биллибит киһи, апартеиды утарбытын иһин 27 сыл хаайыыга сыппыта. 1993 Нобель эйэ бириэмийэтин лауреата (Фредерик Виллем де Клеркы кытта). Соҕуруу Африкаҕа Мадиба диэн аатынан биллэр этэ (олохтоох коса норуот биир аҕа ууһун аата).


Инники олоҕо

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Мандела эдэр эрдэҕинэ, 1937

Не́льсон Роли́лахла Манде́ла 1918 сыл от ыйын 18 күнүгэр Мвезо Умтата диэн сиргэ төрөөбүтэ Кини дьиэ кэргэнигэр уон үс оҕо баара, биир аҕаттан, гынан баран атын-атын ийэлэртэн. [1] Төрөппүттэрэ Гадла Генри Мпхаканисва[2] уонна Носекени Нонкапхи Фанни.[3] Төрөөбүтүгэр бэриллибит аата Ролилахла диэн этэ, Хгоса тылыгар "мас мутугун тардааччы", атыннык этэххэ "тарааччы оҕо" диэн буолар. Кини Тембу ыраахтааҕы дьиэ кэргэнин чилиэнэ этэ[4] Оскуола бастакы күнүгэр учуутала Мисс Мдингане "Нельсон" диэн ааттаабыта.[5] Ол кэмҥэ оҕолору английскайдыы ааттыыр үгэс баар буола сылдьыбыт эбит.[5]

Аҕата Мандела тоҕус саастааҕар өлбүт. [6] Мандела онно баар регены кытта олорбут, кини оскуолаҕа ыытар эбит Дьиэ кэргэниттэн оскуолаҕа сылдьар соҕотох оҕо эбит.[7] Форт Хэр университетыттан 1941 сыллаахха үүрүллүбүт, тоҕо диэн атын студеннары кытта политическай акцияларга кыттыбыттар.[8][9] Университеттын үүрүллэн баран остуораһынан үлэлии сылдьыбыт. [10]

Апартеиды утарыы

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1943 сыллаахха аан бастаан былааһы утарар бырачыаска кыттыбыта, эдэр интеллектуаллар мунньахтарыгар сылдьар буолбута. 1944 сыллаахха Мандела Африка Национальнай кэнгириэһин чилиэнэ буолбута. Кэнгириэскэ Ыччат Лиигатын олохтоспута, Ыччат Лиигата АНК-ны бэйэтин режими кытта эйэлэһэ сатыыр диэн кириитикэлиир этэ, бэйэтин чилиэннэрин ханнык да бырабыыталыстыба Сэбиэттэригэр киирэллэрин боборо[11] Сотору буолан баран бөлөх сүрүн салайааччыта буолбута: 1948 сыллаахха - национальнай сэкирэтээр, 1950 сыллаахха - Лиига бэрэсидьиэнэ.[11]

Соҕуруу Африканы күһэйиитэ суох босхолуон баҕарара, Махатма Ганди ньымаларын сөбүлүүрэ[12]. Ол гынан баран суукка бэйэтэ эппитинэн бу суол туох да түмүккэ аҕалбатах. Бырабыыталыстыба саллааттара Шарпервилль диэн сиргэ дьону ытыалаабыттарын кэннэ АНК сэбилэниилээх охсуһууну саҕалаабыта[13]. Ол саҕана дойдуга референдум ыытыллан ЮАР олохтоммута уонна АНК үлэтэ бобуллубута. Онон Мандела уонна кини дьоно маннык усулуобуйаҕа охсуһуу соҕотох ньыматынан диверсия эрэ хаалла диэн быһаарыммыттара. Атын эйэлээх дьайыылар бэриниигэ тэҥнээхтэр диэн буолбута[13]. Ону таһынан, Мандела этиитинэн «Umkhonto we Sizwe» диэн сэбилэниилээх тэрилтэ биир соругунан Национальнай баартыйа бэлиитикэтин омсолоох өттүн көрдөрөөрү, омук тэрилтэлэрэ Соҕуруу Африкаттан харчыларын куоттаран таһаараларын ситиһии этэ[14]. Африка национальнай конгреһыгар баар Умхонтон ви Сизве уонна Вальтер Сисулуну кытта саҕалаабыт.


Ривония дьыалата диэн биллибит суут дьыалата саҕаламмыт. Мандела онно саботааска уонна күһэйиигэ буруйдаммыт.[15] Суут быһаарыытынан олоҕун тухары хаайыга олорорго уураахтаныллыбыт. [11] Бастаан Роббен арыытыгар хаайыыга сыппыт, онтон 1988 сыллаахха Виктор Верстер хайыытыгар ыытыллыбыт. Сүүрбэ алта аҥаар сыл хаайыыга сытан баран 1990 сыллаахха босхоломмут. Африка национальнай кэнгириэһэ көҥүллэммитин кэннэ оччотооҕо Соҕуруу Африка бэрэсидьиэнэ Де Клерк уурааҕынан тахсыбыт. Соҕуруу Африка бэрэсидьиэнин кытта 1993 сыллаахха Нобель бириэмийэтин ылбыт. [16]

Бэрэсидьиэнниир кэмэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Мандела Кэйптаун Президент Офиһыгар көспүт.

1991-93 сыллар дойдуга уустук кэмнэр этилэр. Хара тириилээх дьон санаата күүрэн үрүҥ тириилээхтэри утарар дьайыылара элбээбитэ, былаас эмиэ таах олорон биэрбэтэҕэ. Хаста да элбэх дьон өлүүлээх сабыытыйалар буолбуттара. Африка Национальнай кэнгириэһин баһылыктарыттан биирдэстэрин Крис Ханины 1993 сыл муус устарыгар өлөрбүттэрин кэннэ гражданскай сэрии саҕалана сыспыта. Бу уустук кэмҥэ Мандела бэйэтин дьонун мындырдык сомоҕолоон, утарылаһааччыларын кытта биир тылга киирсэр кэпсэтиилэри ыыппыта. Ол түмүгэр 1994 сыллаахха Африкаҕа бастакынан демократия бириинсиптэрин тутуһан түмэн (парламент) быыбарын ыыттарбыта. Бу быыбарга АНК 62% ылан кыайбыта. 1994 сыл ыам ыйыгар Претория куоратыгар Мандела бэрэсидьиэн быһыытынан инаугурацияламмыта. Ол инаугурацияҕа улахан суолта биэрэн аан дойду үрдүнэн трансляциялаабыттара.

Соҕуруу Африка бастакы хара бэрэсидьиэнэ[17][18] Мандела сотору буолан баран Национальнай Сомоҕолоһуу бырабыыталыстыбатын тэрийбитэ, ол аата политическэй оппоненнарыгар былааһын сорҕотун туран биэрбитэ, дойдуну салайарга кытыннарбыта. Быыбар иннинэ эппитин курдук Национальнай баартыйа баһылыга Де Клерки бэрэсидьиэн солбуйааччытынан анаабыт, оттон Тхабо Мбеки диэн киһини бырабыыталыстыбаҕа иккис солбуйааччынан анаабыт[19]

Мбеки бастакы солбуйааччы буолбатаҕын да иһин Манделалыын олус итэҕэйсэн үлэлээбиттэр. Онон политикаҕа быһаарыылары ыларга улахан оруолу оонньуур этэ. Мандела ол бириэмэҕэ Кейптаун куоракка көспүт. [20]

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Nelson Mandela's last remaining sibling dies in South Africa. Telegraph.co.uk (30 January 2012). Тургутулунна 7 Балаҕан ыйын 2013.
  2. ↑ Gadla Henry Mphakanyiswa. Whoislog.com. Тургутулунна 21 Атырдьах ыйын 2013.
  3. ↑ Nosekeni Nonqaphi Fanny, Right Hand Wife (b. 1968). Geni.com. Тургутулунна 21 Атырдьах ыйын 2013.
  4. ↑ Все параметры шаблона {{cite web}} должны иметь имя. Nelson Mandela. Short Biography.net. Тургутулунна 14 Балаҕан ыйын 2013.
  5. ↑ 5,0 5,1 Names-Nelson Mandela. Nelson Mandela.org. Тургутулунна 13 Атырдьах ыйын 2013.
  6. ↑ Nelson Mandela by Kadir Nelson. Barnes and Noble.com. Тургутулунна 21 Атырдьах ыйын 2013.
  7. ↑ Nelson Mandela quotes from QOTD.com. Тургутулунна 21 Атырдьах ыйын 2013.
  8. ↑ Nelson Mandela Biography. Notable Biographies.com. Тургутулунна 22 Атырдьах ыйын 2013.
  9. ↑ BBC News - South Africa's Fort Hare closed after violent protests. BBC News.com. Тургутулунна 22 Атырдьах ыйын 2013.
  10. ↑ Nelson Mandela: 1918-. Then Again.com. Тургутулунна 22 Атырдьах ыйын 2013.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 African National Congress Home Page. ANC.org.za. Тургутулунна 21 Атырдьах ыйын 2013.
  12. ↑ Nelson Mandela Tribute. Sa-Venues.com. Тургутулунна 13 Атырдьах ыйын 2013.
  13. ↑ 13,0 13,1 "The Sharpeville Massacre". TIME. 4 April 1960. http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,869441-1,00.html. Retrieved on 2011-11-29. 
  14. ↑ Manifesto of Umkhonto we Sizwe. African National Congress (16 December 1961). Тургутулунна 29 Сэтинньи 2011.
  15. ↑ Nelson Mandela. Law2.com. Тургутулунна 4 От ыйын 2013.
  16. ↑ Цитата сыыһата: Сыыһа <ref> тиэк (тег); Prize диэн хос быһаарыыларга аналлаах тиэкис суох
  17. ↑ Цитата сыыһата: Сыыһа <ref> тиэк (тег); CNNMandela диэн хос быһаарыыларга аналлаах тиэкис суох
  18. ↑ Nelson Mandela. BBC News.com. Тургутулунна 4 От ыйын 2013.
  19. ↑ "Mandela becomes SA's first black president". BBC. 10 May 1994. Archived from the original on 25 February 2013. http://www.webcitation.org/6EhlKsRKm. Retrieved on 26 May 2008. 
  20. ↑ Rondebosh - Cape Town - South Africa. Rondebosh.com. Тургутулунна 14 Атырдьах ыйын 2013.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Мандела_Нельсон&oldid=377903»