Майаҕатта Бэрт Хара

Бороҕон уустарын төрүччүттэрэ, Бэрт ууһун төрдө – Бэрт Хара, Хоро ууһун Тарбыах Тиис, Өнөр-Өлтөх ууһун Дьабака Дьуотту, ону тэҥэ Сынаах уонна Бэс бары биир төрүттээхтэрэ, биир дьон-биис буолаллара (Боло С.И., с.302). Номохторго Бэрт Хара олус дьадаҥыта, хаһан да сүөһү баайа суоҕа сэһэргэнэр. Оҕунан ытан тыа кыылын бултуура, тириилэриттэн таҥас оҥостунара, эттэрин аһылык оностунара кэпсэнэр (Предания, мифы и легенды, с.81).

Сорох номохторго, Сынаах Абыйыкаан Тарбыах Тиис баһылыктаах хоролор Бороҕон бухатыыра Бэрт Хараны кытта бииргэ олорбуттара диэн суруллар. Майаҕатта Сынаах Абыйыкаан иитиэх уола диэн эмиэ баар. Кэлин Бэрт Хара Тыгын уолаттара эспит хоролорун ситиһээччи буолар. Онтон Худяков суруйарынан, Бэрт Хараны Өлүөнэ өрүс биэрэгэр саҥа төрөөбүт оҕону булан ылан, Лөгөй оҕонньорго атыылаабыттар (Носов М.М., 1926, с.42). Бүлүү сахаларын ортотугар тарҕаммыт номоҕунан, Майаҕатта төрдө бүрээт эбит, кини ийэтин кытта кэлбит уонна тыаҕа олорбут. Оҕо аата Бөрө Бөрөкөөт этэ, хара бииһиттэн (ууһуттан) төрүттээҕэ диэн эмиэ буолар (Ксенофонтов Г.В. 1977, с.85).А.А.Борисов туоһулуурунан, арай Нөөрүктээйи буолаһыгар, соҕотох ынахтаах Берт Кара диэн киһи бэлиэтэнэ сылдьар эбит. Бэрт Хара Нам киһитэ диэн эмиэ баар, Тыгыҥҥа сулууспалаабыт Боотур ууһун боотура диэн эмиэ этиллэ сылдьар (Эллэйаада, с.87). Бороҕон улууһун Бэрт Хара туһунан номохторо, Боотур ууһун «бөрө бөтүҥнэрин» туһунан номохторугар олус майгынныыр. Холобур, Бөтүҥ нэһилиэгин өбүгэлэринэн бырааттыы Тиэтэйбит Боотур уонна Бэрт Хара ааттаналлар (Борисов А.А, 1997, с.86). Бороҕоннор этэллэринэн Бэрт Хара Тиэтэйбэт Баатыр диэн бырааттаах эбит (Эллэйаада, с.123). Дьаһаах төлөөччүлар кинигэлэригэр, Бороҕон сис баайдара Лөгөй тойон уонна Өнөкүй баай Бөтүҥ буолаһыгар сылдьаллар (Петухова З.И. Васильев Ю.И, 1998, с.2-7). Илин Хаҥалас улууһугар баар Хара нэһилиэгин төрдө диэн эмиэ суруллубут (Эллэйаада, с.82). Тыгын кэмигэр, Хара-Уол Бүлүүгэ олорбута диэн эмиэ баар (Эллэйаада, с.88). Хоту улууска олохтоох, огдоомо ийэлээх, булдунан иитиллэн олорбут бухатыыр киһи этэ диэн эмиэ этиллибит (Сэһэн Боло, с.278).

Нуучча докумуонугар киирбэтэҕин, нуучча кэлиэн иннинэ Аммаҕа тоҥус бухатыыра күөн көрсөн, биитэр Наахара Бөгүл Бөҕө ураһатын аттыгар охторон (Боло, с.279), Тыгын уолаттара утуйа сыттаҕына уоран өлөрбүттэрэ (Эллэйаада, с.87) диэн эмиэ кэпсэнэринэн быһаарыахха сөп курдук. Нуучча кэлбитин кэннэ, Тыгыны кыайан кыргыбыттарыттан уолуйан, хоту бэйэтин дойдутугар күрээбитэ диэн эмиэ баар. Ол аата саха өйдүүрүнэн Бэрт Хара өлбөтөх, кини хоту туундараҕа нууччалары кытта кыргыһа сылдьар эбит! Дьэллик өрө туруутун кэнниттэн, саха боотурдара хоту куотан, нууччаларга өргө диэри өрөлөспүт дьүкээбил, эбээн хоһууннарын кытта бииргэ сылдьыспыттара биллэр. Тыгын нууччалары кытта сэриилэспитигэр, суон бэрэбинэни сүгэн баран, Өлүөнэ өрүһү кыайан туораабакка тула сүүрэ сылдьыбыта диэн эмиэ сэһэн буолар. Тыгын ол иһин нууччаҕа кыаттарбыта дэнэр.

Yөл тиити силистиин-баҕастыын түөрэ тардан ылан, ону сүгэ сылдьан өстөөхтөрүн кытта киирсэрэ кэпсээҥҥэ киирбит (Эллэйаада, с.120). Бу маннык герой нуучча былинатыгар эмиэ баар. Дуб маһы тоҕо тардан ылан, көс өстөөхтөрү – печенегтары үрүө-тараа ыспыт герой, кинээс остуолугар ыҥырыллан баран, умнуллан хаалан, муннукка киирэн кыбыллын олорбута ылланар. Соннук Майаҕатта эмиэ Тыгын остуолугар ыҥырыллан баран, умнуллан олбуор таһыгар олорбута кэпсэнэр. Аны туран, уон, сороҕор сүүрбэ сааһыгар диэри, Быйыттыман уол босхоҥ буола сылдьыбыта, ийэтэ салаасканан тарда сылдьыбыта кэпсээннэ киирбит. Нуучча былинатын геройа Ылдьаа Муромец эмиэ оҕо сааһыгар босхоҥ этэ диэн кэпсэнэр.