Лексикология тиэрминнэрэ

1.Тыл (слово)- тыл (язык) кэпсэтиигэ тус суолтатынан уонна этиитинэн туспа араарыллар сүрүн биирим.

2. Лексическэй суолта- тас эйгэттэн тыл тугу бэлиэтиирэ. Тыл лексическэй суолтата ис хоhоонунан туох эмэ барымта, көстүү эбэтэр өйдөбүл буолуохтарын сөп. Холобур, "бэс" диэн тылга мас биир арааhын өйдөбүлэ, "чаҕылҕан" диэҥҥэ айылҕа көстүүтэ.

3. Тыл грамматическай суолтата- тыл (язык) иhинэн суолтата, анала. Холобур, "Саха төрүт сүөhүтэ-сылгы уонна ынах" диэн этиигэ "сүөhү" диэн тыл аат тыл суолтата суолталаах, этиигэ туhаан буолар.

4. Көмө тыллар- аҥардас грамматическай эрэ суолталаах тыллар.

5. Ханыыласпытп тыллар- икки тус-туhунан тыл хоhулаhан биир өйдөбүлү бэлиэтиир тыллар. Оннук хоhулаhыыга саҥа лексическэй биирим (лексема) үөскүүр. Холобур, "от" уонна "мас" диэн тыллар хоhулаhыыларыттан "от-мас" диэн үhүс туспа тыл үөскээбит.

6. Холбуу тыл- икки эбэтэр хас да тыл биир өйдөбүлү бэлиэтиир холбуу суолталаммыт ситим.

7. Сомоҕо тыл (фразеологизмы)- икки эбэтэр хас да тыл өйдөбүлү уус-ураннык хоhуйан этэр холбуу суолталаммыт ситим.

8. Көспүт суолта (переносное/фигуральное значение)- тугу эмэ туохха эмэ тэҥнээн, хоhуйан этэргэ тыл хайа эмэ атын тыл оннугар туттуллар суолтата.

9. Элбэх суолталаныыта (полисемия)- биир тылга хас да суолта олоҕуруута.

10. Метафора/метафорический перенос-арымта тас быhыытынан (оҥоhуутунан, өҥүнэн, хамсыыр быhыытынан уо.д.а.) маарыннатан ааттааhын.

11. Метонимия/перенос по смежности- арымта чугаhынан, ыксатынан ааттааhын.

12. Синекдоха- сороҕунан барытын эбэтэр барытынан сороҕун ааттааhын.

13. Семантическай тутул (семантическая/смысловая структура)- тыл суолталарын тиhилин уонна ол суолталарыгар туттулуутун уратылара.

14. Омонимнар- биирдик этиллэр тус-туспа тыллар.

15. Лексико-грамматическай омонимнар (атыннык, конверсия омонимнар)- биир тыл атын-атын аастарын суолталарыгар туттулуута, тус-туhунан тыл курдук көрүллэрэ.

16. Омоформалар- тыллар олохторунан буолбакка хайа эмэ биир түптэринэн сөп түбэсиhиилэрэ. Холобур, "көмүс" (аат тыл төрүт падеhа) уонна "көмүc" (көм туохтуур холбуу туhаайыыта).

17. Омографтар- атын-атыннык этиллэр эрээри биирдик суруллар, а.э. суруллууларынан сөп түбэсиhэр, тыллар: "айыы" (тугу эмэ айан оҥоруу) уонна "айыы" (мурун "й" дорҕоонунан саҥарыллар: итэҕэл,үгэс ирдэбилин толоостук кэһии.буруйу оҥоруу).

18. Омофоннар- тус-туhунаннык суруллар гынан баран биирдик этиллэр тыллар. Холобур: "бас" (театральнай термин, баас диэн саҥарыллар) уонна "баас" (туох эмэ бааhа).

19. Синонимнар- үгэс курдук суолталарынан биир эбэтэр маарыннаhар тыллар. Холобур, "бырдах/кумаар", "бэлиэлээх/кырынаас".

20. Толору синонимнар (полные/абсолютные синонимы)- барытынан (суолталарынан, туттулууларынан) толору сөп түбэсиhэр тылга аҕыйах буолар тыллар. Холобур: "сор/муҥ", "сэбэр/ыраас".

21. Өйдөбүл синонимнара (смысловые/оттеночные синонимы)- өйдөбүллэринэн уратылаах, а.э. суолталарын ис хоhооно толору сөп түбэhиспэт тыллар. Холобур, "күүс/сэниэ/сыра/сылба".

22. Экспрессивнэй синонимнар (экспрессивные синонимы)- өйдөбүллэринэн (барымта суолталарынан) толору сөп түбэсиhэр, ол гынан баран экспрессивнэй-эмоциональнай кырааскаларынан уратылаhар тыллар.

23. Истиил синонимнара (стилистические синонимы)- өйдөбүллэринэн да, экспрессивнэй-эмоциональнай кырааскаларынан да уратыласпат, стилистическэй эрэ хайдыhыылаах синонимнар.

24. Комбинаторнай синонимнар (комбинаторные синонимы)- сорох өттүлэрэ суолталарынан, экспрессивнэй-эмоциональнай кырааскаларынан бэйэ-бэйэлэриттэн атына суох буолан баран тылга туттулууларынан уратылаhар синонимнар.

25. Лексико-фразеологическай синонимнар- көннөрү тыллар сомоҕо холбуу синонимнаhыылара.

26. Контекст синонимнара- лексическэй суолталарынан олох атын-атын тыллар этиигэ туттуллууларынан синонимнаhыылара.

27. Антонимнар- утарыта суолталаах тыллар. Холобур, "үчүгэй/куhаҕан".

28. Харыс тыллар (эвфемизмы)- саха тылыгар тугу эмэ сирэйинэн ааттыыры, этэри тумнар туhугар туттуллар тыллар. Холобура, "тахсан киир".

29. Словарнай састаап- тыл биирдиилээн тылынан баайа бүтүннүүтэ.

30. Түөлбэ тыллар (лексические диалектизмы)- түөлбэлэр (улуустар) бэйэлэрэ эрэ туттар, саха бүттүүн билбэт тыллара.

30. Семантическай (суолталарынан) диалектизмнар- бүттүүн тыл тылларыттан биирдиилээн говордарга эбэтэр говордар бөлөхтөрүгэр ураты суолтаҕа туттуллар тыллар.

31. Термин- наука, техника уонна үлэ-идэ хайа эмэ тустаах салаатын иhинэн биир эмэ өйдөбүлү бэлиэтиир тыл. Холобура, физикаҕа "эттик", "сырдык", "ампер".

32. Билим тылын истиилэ- стиль научный.

33. Публицистика истиилэ- публицистический стиль.

34. Дьыала тылын истиилэ- стиль канцелярско-деловой.

35. Кэпсэтии тылын истиилэ- разговорный стиль)

36. Уус-уран литература истиилэ- стиль художественной литературы.

37. Yрдүк истиил- высокий стиль.

38. Мара истиил- низкий стиль.

39. Көннөрү истиил- нейтральный стиль.

40. Экспрессивнэй тыллар- ойуулуур айылгылаахтар, а.э. көстүү, хайааhын тас быhыытын ойуулаан, өйдөбүлү этэр тыллар.

41. Эмоциональнай тыллар- суолталарынан саҥарар, эмоциятын көрдөрөр кырааскалаах тыллар.

42. Стилистическэй кырааскалаах тыллар-экспрессивнэй-эмоциональнай тыллартан ураты биир эмэ истиилгэ туттуллар тыллар.

43. Экспрессивнэй-стилистическэй кырааскалаах лексика- холбоон экспрессивнэй-эмоциональнай уонна стилистическэй кырааскалаах тыллар словарнай састааба.