Көрсүө киһи
Оҕо кыра эрдэҕинэ сүрэ өссө сайда илигиттэн мөлтөх диэн ааттанар. Төһө да элбэхтик хамсаммытын, муҥнаммытын иһин кыаҕа суоҕуттан туһалааҕы оҥорбото быһаарыллар. Улаатан истэҕинэ сүрэ сайдан мунаах диэҥҥэ уларыйар. Бэйэтэ быһаарынан тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар улаханнык эрэйдэнэрин, бу тыл биллэрэр.
Сүр хас киһиэхэ барыларыгар баар эрээри, төһө таһымнааҕа, элбэҕэ, аҕыйаҕа барыта тус-туспалар, таба мээрэйдэнэллэрэ уустук. Сахалар бу уратылары билэн уонна тус-туспа арааран үөрэтэн, аналлаах ааттары биэрэн иҥэрбиттэр. Биһиги бу ыстатыйаҕа көрсүө киһи өйүн-санаатын туһунан ырытыахпыт.
Көрсүө диэн тыл киһиэхэ сүрэ кэминэн баарын, тиийбэт да буолбатын уонна аһара барбатын биллэрэр ураты суолталаах. Олус былыргы кэмнэргэ көрөн-истэн үөрэҕи ылынар сүөһү диэн быһаччы өйдөбүлтэн көрсүө диэн тыл үөскээбит. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан көрөн-истэн үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатыыта сүрү таба быһаарыыга туһалаабыт. Өссө былыргы кэмнэргэ сү диэн улахан кыыллары ааттыылларын Сомоҕотто булан суруйбута биллэр:
- Кроме “кут”, человека и животных наделяли его зеркальной копией или его тенью, именуемой “сюр” от угро-самодийского “сю” – “зверь”. Понятием “сюр” древние подчеркивали, что и человек относится к царству животных и зверей. (1,99).
Сүр көрсүө буолууну аһара бардаҕына киһи оҥорор быһыылара сүрдээх, сүрдэннэ, сүрэ бэрт диэн этиилэргэ тиийэн хаалыахтарын сөп. Бу быһыылар киһи оҥорор быһыыларын аһара таһынан баралларыттан, куһаҕаҥҥа, сыыһа-халты туттунууга тириэрдэллэрэ ордук элбээн хааларыттан, өй-санаа хааччахтана сырыттаҕына эрэ табыллар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан сиэри уонна киһи быһыытын тутуһа сылдьарын ирдиир.
Сүр аһара барбатаҕына эрэ киһи оҥорор быһыылара табыллаллар, сатаналлар, туһаны оҥорор кыахтаналлар. Ол иһин үлэһит сахалар көрсүө буолууну тутуһаллар, оҕолорун көрсүө буолууга үөрэтэллэр.
Көрсүө киһи сыыһа-халты туттубатыттан, киһи быһыытын аһара барбатыттан ордук үрдүктүк сыаналанар. Үөрэҕи эрэйдэнэн, сыыһа-халты туттунан, кэһэйэн буолбакка көрөн, истэн ылынарынан, атыттар оҥорор сыыһаларын көрөн, билэн, тупсаран иһэринэн уратыланарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран көр диэн тылтан салгыы сайыннаран көрсүө диэн ааты үөскэтэн иҥэрбиттэр.
Көрсүө киһи оҥорор быһыылара ордук табыллалларын, атын дьоҥҥо туһаны аҕалалларын өс хоһоонноро биллэрэллэр:
- “Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара хайдахтарыттан көрөн сыаналанара табатын, сөп түбэһэрин биллэрэр.
- “Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук” диэн өс хоһооно көрсүө киһи аһара барбат өйө-санаата олоххо туһалааҕы оҥорорго аналлааҕын, онтон оҥорор быһыыта ордук табылларын, сатанарын быһаарар.
- “Саҥата суох киһи көрсүө аатырар” диэн өс хоһооно көрсүө киһи элбэхтик саҥарбатын, таах хаалар тылга тииһэ сылдьыбатын биллэрэрэ ордук улахан суолталаах.
Көрсүө киһи сүрүн уратытынан саҥаны айыыны оҥоруута сыыһа-халты буолан тахсара аҕыйаҕыттан уонна табылларыттан, сатанарыттан туһаны оҥороро элбиирэ буолар. Арай көрсүө киһи олоҕун уларытар санаата аҕыйаҕыттан, солумсаҕа суоҕуттан ыал олоҕун үгэстэрин тутуһарыттан аймахтарын ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэр уонна араас туһаны аҕалбат саҥаны айыылары була сатаан оҥорботуттан, сайдыыны ситиһиигэ биирдэ эмэ кыратык хойутаан тиийиэн сөп.
Көрсүө киһи саҥаны айыыны оҥороругар бэйэтин билиитин таһынан олоххо улахан уопуттаах кырдьаҕас киһи этэр “Кэс тылын” истэн таба туһанарыттан оҥорор айыыта ордук табыллан, сатанан тахсар кыахтанар уонна дьоҥҥо туһаны оҥороро улаатар. Саҥаны айыыны оҥорууга тиэтэйбэккэ, ыксаабакка ылсарынан, туох эмэ содул үөскүөн сөбүн эрдэттэн быһаарарынан уонна туоратарынан көрсүө киһи оҥорор саҥаны айыыта ордук табыллан туһаны аҕалара элбиир.
Сүр диэн өй-санаа күүһэ буолан күүһүрэр, кыаҕырар өттүгэр уларыйыыта, аһара барыыта сүрдээх, сүрдэннэ, сүрэ бэрт диэн этиилэринэн бэлиэтэнэн саха тылыгар куһаҕана быһаарыллан киирэ сылдьар. Сүр аһара барыыта киһи майгынын куһаҕаҥҥа кубулутар уонна оҥорор быһыылара эмиэ аһара баралларын таһааран кэбиһэллэриттэн, куһаҕан өттүгэр уларыйыылары элбэхтик үөскэтэллэриттэн куһаҕаннара чуолкайдаммыт.
Сүрдээх киһи тугу эмэ, атыттар билбэттэрин оҥорууга тоҕута түһэн барарынан, араас элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыырыттан биир эмэ эрэ табыллан олус улахан туһаны оҥорон кэбиһэринэн көрсүө киһиттэн уратыланар. Ол оннугар атын оҥоро сатыыр саҥаны айыылара сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕиттэн сүрдээх киһи оҥорор куһаҕана баһыйан, улаатан тахсарыттан дьон сүр аһара барарын сөбүлээбэттэрэ үөскээбит.
Өй-санаа сайдыытын билэр сахалар көрсүө буолууну тутуһаллар, оҕолорун көрсүө буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр. Көрсүө буолуу киһиэхэ аҕалар биллэр туһалара, барыстара манныктар:
1. Улахан, үөрэтэр киһи этэрин истэллэриттэн, толороллоруттан ханнык баҕарар үөрэҕи ылыыны, үлэни табатык оҥорууну түргэнник ситиһэр кыахтаналлар.
2. Тулуурдара, дьулуурдара элбэҕиттэн ханнык баҕарар үлэни табыллан үлэлииллэр уонна ыараханы да кыайаллар.
3. Киһи быһыытын аһара, таһынан барбаттарыттан сыыһа-халты туттубаттарыттан, быстах быһыыга киирэн биэрбэттэриттэн олохторун киһи быһыылаахтык, уһуннук олороллоро кыаллар.
4. Ыал олоҕун үгэстэрин тутуһалларыттан уонна оҕолорун көрсүө буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр аймахтарын ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэллэр.
Бу быһаарыылары түмнэхпитинэ омугу көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон кыайа-хото үлэлээн сайыннараллара, элбэх оҕолонон ахсааннарын элбэтэллэрэ чуолкайдык быһаарыллан тахсар.
Көрсүө киһи оҥорор быһыыларын уратылара саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар:
- Наллаан оҥоруу. Элбэхтик ырытан, эрдэттэн туох быһыы тахсарын быһааран баран ыксаабакка, тиэтэйбэккэ үлэни саҕалааһын ханнык эмэ туһалааҕы оҥорууга элбэхтик тириэрдэр. Тугу эмэ оҥоруу сыыһа-халты буолан хааларын суох оҥорууга наллаан оҥоруу аналланар.
- Нэми билэн туттунуу. Киһи күүһэ элбэх. Ол иһин тугу эмэ оҥороругар, үлэлииригэр күүһүн билэн, кэмнээн туһанара нэмин билии диэн ааттанар. Нэмин билии диэн үөрэх күүс оҥорорунааҕар алдьатан, кээрэтэн кэбиһэрэ элбээн хааларыттан киһи харыстана сылдьарыгар аналланар.
Сахалар киһи майгына хайдаҕын быһаарыыга кини оҥорор быһыыларын бастаан ырытан, икки өрүккэ арааран туһаналлар:
1. Үчүгэй, киһилии быһыылаах.
2. Куһаҕан, киһилии быһыыта суох киһи.
Дьон бу курдук икки аҥы арахсыылара өйтөн-санааттан уонна оҥорор быһыылартан тутулуктанар. Үчүгэй, киһилии быһыылары оҥорор киһи, киһи быһыылаах диэн ааттанар. Ол аата киһи оҥорор бары быһыыларын табатык оҥорор киһи буолар. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх таһымыгар киирсэр тутаах көрдөбүл ааттанар уонна тугу барытын киһи быһыылаахтык оҥорууну биллэрэр. (2,56).
Көрсүө буолуу диэн өйдөбүл киһи сүрэ сөптөөх таһымыгар сылдьарын биллэрэр. Ол аата киһи оҥорор быһыыларын уонна атыттары кытта сыһыанын тупсарарынан үлэһит дьоҥҥо улаханнык сыаналанар уонна омугу сайыннарарга аналлаах сүр таһымын анаан бэлиэтээһин буолар. Үгүс дьон көрсүө буолууну ситистэхтэринэ омук сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.
Саха дьоно оҕолорун көрсүө буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр сүрүн таһымын олохтоон биэрэллэр уонна үлэни кыайарын үөскэтэннэр омуктарын сайыннараллар. (3,37).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК “Сахаполиграфиздат”, 1995. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
3. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.