Көрсүө, сэмэй киһи сиэри тутуһар
Сэбиэскэй былаас эстиитин кэнниттэн урукку хааттара сылдьыбыт курдук сананар дьон санааларыгар көҥүлүнэн барыы кэлбит курдук буолбута. Манна көҥүл ырыынак киириитэ олук буолан көмөлөспүтэ. Ол кэмҥэ туоратыллан “спекулянт” диэн ааттана сылдьыбыт киһи тупсан бизнесмен диэн буолбута ону туоһулуур.
Бу кэмҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан оҥорон дьон саҥаны айыыны оҥоро сатыылларын аһара күөр-тээбиттэриттэн эдэрдэр айыыны, дьон билбэттэрин, ол иһин оҥор-ботторун оҥорор санаалара өссө элбээбитэ, ону тэҥэ, айыы буола сатаан бэйэлэригэр тиийинээччилэр үксээбиттэрэ. Бу олус куһаҕан, ыар быһыы аһара барбытын У.А.Винокурова “Ыччаты бэйэҕэ тии-йинииттэн сэрэтии” диэн үлэтигэр бэлиэтээбитэ. (1,7).
Бу туһалаах үлэни автор суруйбута эрээри, маннык ыар быһыы үллэн тахсыытыгар “айыы үчүгэй” диэн этиини тутуһар тыл үөрэх-тээхтэрэ улахан буруйдаахтарын кыайан арыйбакка, өйдөрө-санаа-лара ситэ сайда илик эдэрдэри бэйэлэрин балыйа сатаабыта.
Өй-санаа үөрэҕэ ханнык да сыыһата, онтон-мантан булуута суох буолара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол курдук, өй-санаа үөрэҕэ уһун үйэлэргэ үөскээбит олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахалар Киһи таҥараларын үөрэҕэ барыта олох көрдөбүллэригэр сөп түбэһэриттэн төрөппүттэр туһаннахтарына эрэл-лээх, баҕа санааларын толорор кыахтаах кэлэр көлүөнэлэниэ этилэр.
Олоххо аһара бара сатааччылар, араас уларытыылары киллэрэн боруобалаан иһээччилэр куруук бааллар. Саҥаны айыыны оҥоруу, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын буолан аһара барыыны үөскэтэн кэбиһэр. Сиэр аһара барыылартан буолбакка кыра-кыралаан кэһиини оҥоруулартан, уларытыылары, тупсарыылары кил-лэрииттэн уларыйан иһэрэ табылларын сахалар “Кэс тыл” диэн этиини туһанан олохторугар киллэрэллэр.
Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан салайар былааһы дьадаҥылар ылыылара олус улахан саҥаны айыыны олоххо киллэрии буоларыттан урукку олох сиэрин тосту уларыппыта, туһата суох диэн хаалларбыта. Бу тосту уларыйыылар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар өр кэмҥэ кыайан көммөт куһаҕан дьайыыны, дьадаҥылар баһылаан салайыыларын уон-на бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтэн үлэ сайдыытын бытаардыбыта.
Сэбиэскэй былаас дьахталлар көҥүллэринэн барыыларын үөскэтэн эргэ барыахтарын иннинэ араас эр дьону кытта сылдьыһаннар эр дьон кыахтаах, күүстээх, үлэни кыайарга аналлаах буор куттарын буккуйан кэбиһэллэриттэн үлэни кыайар дьон Россияҕа суох буоллулар. Бу былаас содулуттан айыыны оҥоро сатыыр дьон элбээбиттэрэ сэриини саҕалаатылар уонна кыайбакка уһатан эрэллэрэ биллэрэр.
Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” дьайыытыттан дьон ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айа сатыылларыттан, билигин көрсүө, сэмэй буолуу, үлэни кыайа-хото үлэлээһин хаалан сылдьар.
Дьахталлар уу-хаар тыллаах, элбэх араас көр-күлүү саҥалаах эр дьону аан бастаан сөбүлүүллэриттэн көрсүө, сэмэй үлэһит дьон туоратыллан хаалан сылдьаллар. Билигин тыл үөрэхтээхтэрин албын-нарыттан, була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарыттан босхолонуу, көрсүө, сэмэй буолууну тутуһан үлэни сайыннарар саха-лыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Дьон бары саҥаны айыыны оҥороннор сайдыыны аҕалыахтара диэн этии олус улахан сымыйалааһын, эмиэ “коммунизм” курдук албыҥҥа киллэрии буолар. Бу албыҥҥа өй-санаа үөрэҕин билиммэт сэбиэскэй былаас атеистарын тобохторо киирэн биэрэн сылдьаллар.
Ханнык баҕарар саҥаны айыы оҥорору кытта табылла охсон туһаны, үчүгэйи оҥорбутунан барбат. Биир эмэ улахан талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан туһалаах буолар. Ол курдук, саҥаны айыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарылла охсубат уратылаах. Итини тэҥэ, айыыны оҥорор кэмҥэ туга эмэ сатамматар, табыллы-батар эрэ куһаҕан буола охсоруттан, куһаҕан эбиллэн тахсарын үөскэтэрин эрдэттэн быһааран суох оҥордоххо табыллар.
Киһи өйүн-санаатын уратытынан тиэтэйэрэ, ыксыыра киирэн кэлэрэ элбэх. Саҥаны айыы киһи ити уратытын күүһүрдэриттэн үчүгэй да буолуон сөбүн, сыыһа-халты туттунан куһаҕаҥҥа кубулутан баран хомойоро тиийэн кэлэр. Элбэх саҥаны айа сатааһыннартан биир эмэ табыллан, сатанан туһаны оҥорорун арааран билии эрэйиллэр. Саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрбиттэрин бэлиэтиир патеннаах, серти-фикаттаах дьон отой аҕыйахтар. Онтон атыттар, элбэхтэр оҥоро сатаа-быттара бары таах хаалалларын тэҥэ, куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ол иһин сахалар айыы диэн тыллара куһаҕан өйдөбүлэ элбэх, олус сэрэхтээхтик туттуллар тыл буолар. “Айыы буолуо” диэн сэрэтэр этии суолтата итинник дакаастанар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тыла сайдыытыгар син туһаны, үчүгэйи оҥорбуттарын иһин, сахалыы өй-санаа уратыларын билбэттэринэн итэҕэлгэ сыыһа кыттыһан, улахан халыйыыны оҥоро сылдьаллар. Бу халыйыы эдэрдэр өйдөрүгэр-санааларыгар дьайар содула улаатан иһэ-риттэн, саҥаны айыыны оҥорон, антисептиги иһэн кэбиһэн элбэх киһи өлүүтэ тахсыбыта сэти үөскэтэн, тыл үөрэхтээхтэрин уонна үөрэх министерствотын сууттуохха сөп буолла.
Билигин сайдыыны ситиһэр сахаларга көрсүө, сэмэй буолуу орду-гун, туһалааҕын билэннэр олоххо туһаныы ирдэнэр кэмэ кэллэ. Көр-сүө, сэмэй буолуу дьоҥҥо биллэр туһалара манныктар:
- Көрсүө, сэмэй киһи сиэри тутуһарынан, аһара барбатынан сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрбэт, биирдэ эмэ оҥорор саҥаны айыыта табыллан, сатанан туһаны оҥорор кыаҕа улаатар.
- Тулуура, туттунар күүһэ улаханыттан көрсүө, сэмэй киһи ары-гыны аһара испэт уонна наркотикка ылларбат кыахтанар.
- Көрсүө, сэмэй киһи солумсаҕырара аҕыйаҕыттан ыарахан да үлэни кыайан үлэлиир кыаҕа улаатар уонна үлэни сайыннарар.
- Ыал олоҕун эрэйдэрин тулуйарыттан элбэх оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитэн аймахтар, омук ахсаана элбээн иһэрин ситиһэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну тутуһар. Ол иһин омук сайдыытыгар туһата улаханын, билигин саха омук сайдан иһэр кэмигэр таба сыаналааһын уонна туһаныы эрэйиллэр. Саха дьоно көрсүө, сэмэй буолууну былыргы кэмнэртэн баһылаан олохторугар тутуһалларыттан уһун үйэни ситиһэн сылдьаллар.
Омук ахсаана элбээһинэ, дьоно үлэни кыайа-хото үлэлээһиннэрэ көрсүө, сэмэй майгылаахтар төһө элбэхтэриттэн быһаччы тутулук-танар. Бары иитээччилэр, учууталлар, үлэни биэрээччилэр көрсүө, сэмэй дьону сөбүлүүллэр. Дьон бары сөбүлүүр киһилэрэ көрсүө, сэмэй киһи буоларын бары билинэллэр. (2,31).
Онон омугу, аймахтары сиэри тутуһа сылдьар көрсүө, сэмэй дьон элбэтэллэрин, сайыннаралларын сахалар билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр. (3,77).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Винокурова У.А. Ыччаты бэйэҕэ тиийинииттэн сэрэтии. – Дьокуускай: АГИИК, 2009. – 28 с.
2. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.
3. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.