Көрсүө, сэмэй киһи
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэтэр. Көрсүө, сэмэй буолуу киһи сыыһа-халты туттунарын, куһаҕаны оҥорорун аҕыйатан киһи буолууну эрдэлээн ситиһэригэр тириэрдэрэ улахан туһалаах. Аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕо улаатан иһэн “Муоһа-туйаҕа туллубут” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэн хаалара хомолтону үөскэтиэн сөбүттэн харыстыыр.
Көрсүө киһи диэн үөрэх, билии үгүс өттүн көрөн, истэн, билэн ылынар киһи ааттанар. Олус былыргы кэмнэргэ көр уонна сүө диэн тыллартан холбоон көрсүө диэн тылы үөскэппиттэр. Ол кэмнэргэ сүө диэн кыыллары, сүөһүлэри ааттыыр эбиттэр. Бу тыл сахалар дьон өйдөрө-санаалара кыыллартан, сүөһүлэртэн сайдан, тупсан испитин билэллэрин чуолкай дакаастабыла буолар.
Саха дьоно көрсүө, сэмэй буолуу киһиэхэ улахан туһаны оҥорорун билэннэр элбэх өс хоһооннорун айан оҥорбуттар:
- “Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук” диэн өс хоһооно көрсүө киһи үөрэҕи ылынар, өйө-санаата сайдар кыаҕа улаханын уонна ол билиитэ улахан туһаны аҕаларын быһаарар.
- “Өйдөөх үтүөнү саныыр, акаары алдьархайы саныыр” диэн өс хоһооно өй киһиэхэ үчүгэйи оҥороругар туһалыырын, онтон аҕыйах эрээри, аһара барара элбэх буоллаҕына, аны алдьархайы оҥорууга тириэрдиэн сөбүн биллэрэр.
- “Көрсүө, сэмэй быһыы киһини киэргэтэр” диэн өс хоһоонугар киһи оҥорор быһыыта майгынын уларытара этиллэр. Бу өс хоһооно киһи оҥорор быһыытыттан өйө-санаата хайдаҕа; үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу быһаарылларын биллэрэрэ ордук улахан суолталаах.
Дьон бары, айылҕа айбытын быһыытынан бэйэ бэйэлэригэр маарыннаспат майгылаахтар, тус-туспа санаалаахтар. Сорох олус тиэ-тэйэн барыны-бары саҥалыы оҥороору, саҥаттан-саҥаны була-тала, айа-тута охсоору ыксыыр. Ханнык баҕарар дьыаланы оҥорууга ыксыыр, тиэтэйэр туһаны аҕалбатын, куһаҕаҥҥа кубулуйарын саха дьоно билэн “Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр” диэн өс хоһоонун оҥорон туһаналлар. Хараҕа суох ыттан туох туһа тахсыаҕай? Суох буоллаҕа дии. Тиэтэйэн оҥоруллубут дьыала туһата кыра, суох да буолан хаалара элбиир.
Туһалаах дьыалалары оҥорууга, тутууга дьон үксүлэрэ, көрсүө, сэмэй өттүлэрэ соччо тиэтэйбэттэр эрээри, син-биир атыттартан хаа-лан хаалбаттар, инники түһэн бастаабаталлар даҕаны, тэҥҥэ барсан иһэллэр. Киһи бары оҥорор быһыытын эрдэттэн санаатыгар хос-хос хатылаан оҥорон көрөн туох тахсарын ырытан билэн баран оҥороро ордугун “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн өс хоһооно бигэргэтэрин көрсүө, сэмэй дьон туһаналлар.
Оҕо улаата охсоору, улахан дьон дьыалаларыгар кыттыһаары, кыайа-хото тутаары ыксыыр, тиэтэйэр. Ол да тиэтэйдэр оҕо олус түргэнник этэ-сиинэ улаата да, өйө-санаата да сайда, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэниитэ мунньулла охсубаттар. Олох олорууга ыксыыр, тиэтэйэр табыллыбат, куһаҕаны оҥорууга, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн уопута суох эдэр киһи сыыһа-халты туттара элбиир. Куһаҕан. Айылҕа айбытынан оҕо этэ-сиинэ ситэн истэҕин аайы онно сөп түбэһэринэн өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэн истэҕинэ ула-хан табыллыы, сөп түбэһии, туруктаах буолуу үөскүүр.
“Сэмэй буол, урут түһүмэ” диир сахалар үөрэхтэрэ. Туохха барытыгар урутаан түһэн иһэр оҕо ситэ билбэтигэр уонна табан сыана-лаабатыгар оҕустаран сыыһа-халты туттара элбиириттэн эдэрдэри харыстаан итинник сэрэтэллэр.
Сахалар ордук элбэхтик көрсүө-сэмэй диэн холбуу этиини тутталлар. Көрсүө оҕо диэн мэнигэ, тэбэнэтэ суох, оттомноох, бол-ҕомтолоох, үөрэҕи ылымтыа оҕону этэллэр. Киһи сирэйиттэн-хараҕыттан майгына эмиэ биллэр. Көрсүө сирэйдээх-харахтаах эдэр киһи киирэн кэллэ диэн таба көрөн сыаналаан этэллэрэ элбэх. Киһи барыта көрсүө, сэмэй буолан үлэни кыайа-хото үлэлииргэ дьулуһуохтаах диэн этиини сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар.
Сэмэй киһи дьон иннигэр киирэ сатаабат. Инники миэстэ аҕыйах, биир эрэ буоларыттан улахан эппиэтинэһи үөскэтэн сүктэрэр. Атыттары туоратан инники түһэ сатааһын былдьаһыыны, үтүрүссүүнү таһааран куһаҕаны оҥороро элбээн хаалар.
Билигин “Кырдьаҕас киһи иннигэр түһүмэ” диэн этиини табан сыаналаабат буолан сылдьабыт. Бу этии саамай түгэх, дириҥ өйдө-бүлүнэн тиэтэйимэ, урут түһүмэ, кырдьаҕас киһи билэрин барытын билэн кэбиһэр кутталлаах, соччо үчүгэйэ суох, аны Анараа дойдуга урутаан тиийэн хаалыахха сөп диэн сэрэтэр, эмиэ аһара барыма диэн өйдөбүллээх, ол иһин сэмэй киһини иитэр суолталаах.
“Не лезь вперед батьки в пекло” диэн этии нууччаларга баар. Бу этии сахалыыга маарынныыр, өссө сайыннаран биэрэр курдук эрээри, сахалыы этии суолтатын кыччатан олус куһаҕан быһыыга эрэ кии-риигэ кырдьаҕас иннигэр түһүмэ диэн быһаарыыга тириэрдэн кэби-һэр. Бу этии туох барыта икки өрүттээҕин билиммэккэ үчүгэйи да оҥорууга элбэх уопуттаах кырдьаҕастар элбэх туһалааҕы оҥоруох-тарын сөбүн билиммэт, барыларын намтатан кэбиһэр.
“Элбэҕи биллэххинэ эрдэ кырдьыаҥ” диэн этии кырдьаҕас билэ-рин барытын эдэр киһи кыайан билбэтин, олох элбэх кистэлэҥнэрэ, ол иһигэр эккэ-сииҥҥэ уларыйыылар киириилэрэ кырдьан истэххэ эрэ арыллан биэрэллэрин кырдьаҕас киһи эрэ билэрин биллэрэр.
Ойуурга үрдүк тиит биир эмэ буолар. Аһара баран олус үрдүктүк, ойуччу үүнэн хаалбыт тиити кэлин тыал охторор. Ойуччу улаатан, үрдээн эбэтэр хонуу ортотугар үүнэн хаалбыт тиит абыраммат, элбэх эрэйи-муҥу көрсөн эрийэ саастанар, күн көрөрүн күүһүттэн элбэх мутуктанар, тугу эмэ туһалыыра аҕыйаан хаалар.
Дьон оҥоруохтарын иннинэ урутаан түһэн оҥоро охсон туһаны ылыахтарын, элбэх барыһы киллэриниэхтэрин баҕалаахтар син-биир бааллар. Маннык быһыыланыы биирдэ эмэ, тугу эрэ бэлэми үллэстиигэ туһалаабытын иһин, урутаан түһүү сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн урутаабыт киһи ночоотурара үксээн хаалыан сөп.
Үлэҕэ урутаан түһүү диэн аҕыйах. Суох да буолуо. Үлэ киһиэхэ олус туһалааҕыттан эрэ киһи үлэлиир. Урукку стахановецтар кэмнэрэ эргийэн кэлэрэ биллибэт. Арай үлэлээтэххэ туох эмэ туһа кэлэрэ, барыс киирэрэ киһини ыган, хаайан үлэлэтэллэр.
Саха дьонун үгүс өттүлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон. Таҥара үөрэҕэ үгүс, үлэһит дьоҥҥо аналланар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга туһуланар. “Аһара барыма”, “Айыыны оҥорума”, “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн өй-санаа аһара барарын тохтоторго аналлаах хааччахтары тутуһа сылдьарын эрэйэр. Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыларыгар аһара барыы сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэринэн быстах быһыыга киирсэр. Сымнаҕас майгылаах, олох ханнык да кэмнэригэр аһара барбат, аһара туттубат майгылаах дьон олоҕу олорор күүстэрэ элбиир. Аһара барбат буолуу өйө-санаата сэмэй киһини үөскэтэр.
Yгүс дьонтон элбэхтэрин көрсүө, сэмэй дьон ылаллар. Улаханнык ханна да биллибэт-көстүбэт курдук үлэлэринэн оҥорон-тутан элбэх туһалааҕы оҥороллор, оҕолорун көрсүө, сэмэй майгылаах, киһилии быһыылаах буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр аймахтара, уруулара үксээн иһэллэриттэн омук ахсаанын элбэтэллэр.
Кыра эрдэхтэринэ ураты бэрээдэктээх, холку, бэйэлэрэ сымнаҕас майгылаах көрсүө оҕолор, ол иһигэр кыргыттар тугу даҕаны киһиттэн таһынан оҥорботторуттан, төрөппүттэрин тылларын истэллэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи төрөппүттэриттэн эбэтэр эбэлэ-риттэн, эһэлэриттэн истибэккэ, билбэккэ хаалбыт буолуохтарын кырдьык сөп. Сэбиэскэй былаас кэмигэр улааппыт, өйдөрө-санаалара атеизм үөрэҕинэн дириҥник буккуллубут дьон “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин этиилэрин билбэттэрэ кинилэр буруйдарыгар киирсибэт.
Оҕо барыта күөх оту тосту үктээбэт буолбатах. Уолаттар үксүлэрэ саҥаны, билбэттэрин оҥорууга олус дьулуурдаахтар, туох эмэ ура-тыны, дьон билбэттэрин оҥоро сатааһыҥҥа, урут түһүүгэ өйдөрө-санаалара дьэ киирэр. Арай онтуларбыт барылара кэриэтэ оҥорору кытта табылла охсубаккалар араас быстах быһыылар, оһоллор тах-саллара элбээн хааларыттан куһаҕаны үксэтэн кэбиһэллэр.
Урут “пугач” бэстилиэти оҥостуу уонна ыраах сыалы таба ытыы улаатан эрэр уолаттар улахан кыайыыларыгар киирсэрэ. Хантан эрэ булуллубут синньигэс туруубка буорах эстэрин тулуйбакка тоҕо баран дэҥнэнии, сирэйи буорахха салатыы эмиэ буолара. Оҕо маннык саҥаны айарын, айыыны, билбэтин оҥорорун эрдэттэн тохтотуу, “Айыыны оҥорума” диэн этэн сэрэхтээх буолууга үөрэтии эрэ араас дэҥҥэ-оһолго түбэспэтин хааччыйар кыахтаах.
Сахалар олохторун үөрэҕэр “Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр” диэн быһаарыы баар. Оҕо кыра, саҥа хааман эрдэҕинэ ордук сэрэхтээхтик көрүү-истии эрэйиллэр диэни бары төрөппүттэр билэллэр. Оҕо саҥа атаҕар туран, хааман эрдэҕинэ охтон дэҥнэниэн, улаатан иһэн олоппоско ыттан, аны онтон охтуон сөп. Оҕону кыра эрдэҕиттэн кыра-кыратык этэ-сиинэ ыалдьарын биллэрэн сэрэхтээх буолууга, харыстаныыга үөрэтии улаатан истэҕинэ туһаны оҥорор. Хайдах охторго, олоро түһэргэ, төбөнү харыстыырга эрдэттэн үөрэтэн иһии ордук тиийимтиэ уонна туһалаах. Оҕо бэйэтин харыстанар күүһэ элбэҕиттэн оҥорор быһыыларыгар сэрэнэргэ түргэнник үөрэнэр.
Киһи оҥорор быһыылара барылара сэрэхтээх, сыыһа-халты туттубат буолууну эрэйэллэр. Сэмэй буолууга үөрэммит киһи аан маҥнай бу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын өйүгэр-санаатыгар ырытан көрөн быһаарар, ол иһин сэрэхтээх буолан оҥорор быһыыта табыллара ситиһиллэр. Сэмэйдик, ол аата сэрэнэн туттуу туһаны аҕалар. Аһара барыы сэмэй быһыы буолбатах.
Сахаларга киһи оҥорор быһыытын быһаарарга аналлаах “Быстах быһыы” диэн этии баар. Ситэ быһаарыллыбатах, ырытыллыбатах, туох уларыйыы, содул үөскээн тахсара биллибэт быһыытын аата быстах быһыы диэн буолар. Араас элбэх саҥаны арыйа сатааһыннар, айыыны оҥоруулар табыллыбатахтарына бары быстах быһыыларга, куһаҕаҥҥа кубулуйаллар. Ол иһин аһара бара сылдьар, саҥаны айа сатыыр оҕо быстах быһыыны, куһаҕаны оҥороро элбээн хаалыан сөп.
Олоххо сэмэй киһи утарытынан киһиргэс, дэбдэҥ киһи буолар. “Дэ” диэн дорҕоон киһини дэбдэҥнэтэн киһиргэтэр, бэйэм эрэ бэрпин диэн санааны киллэрэн өйүн-санаатын үрэйэр, ыһыллаҕас оҥорор суолталаах дорҕоон. Ол иһин, дэм диэн тыл эйэ диэн тылбытын кытта холбуу эйэ-“дэм” диэн этиллэн букатын туттуллуо суохтаах.
Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалар эйэлээх буолуулара үөскээһинигэр эйэ-“дэм” диэн урукку кэмҥэ суох этиини оҥорон эйэ-нэм диэн этии оннугар туттунууга киллэрэн улахан куһаҕаны оҥоро сылдьаллар уонна киһиргээһини туһанан эйэлэһии үөскүүрүн суох оҥорон кэби-һэллэр. Киһиргэс буолуу киһини ”Титаник” диэн уһулуччу улахан, мааны, баай хараабыл барбыт суолунан илдьэр. “Титаник” хараабыл аһара киһиргээн, акыйааны киэптээн, хаһан да тимирбэт аатыр-бытыттан өссө улахан муус хайаҕа кэтиллэн түөрт километртан ордук дириҥҥэ тимирбитин өр кэмҥэ көрдүү сатаабыттара.
Билигин “Титаник” хараабыл ханна муора түгэҕэр сытарын киһи барыта билэр буолла. Киһиргээһин, киэптээһин, “Мин эрэ үчүгэйбин, бэрпин” диэн бэрдимсийии, аһара барыы суола, ол онно тириэрдэр. 2023 сыллаахха бэс ыйыгар Аан дойду баай дьоно акыйаан түгэҕэр сытар “Титаник” хараабылы көрө киирэн бараннар абаарыйаҕа түбэс-питтэрэ. “Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ” диэн этии киһиргээн аһара барыы хаһан эмэ син-биир түмүктээх буоларын уонна айылҕаҕа күүстээҕи күүстээх хайаан да баһыйан иһэрин быһаарар.
Билигин биһиэхэ итэҕэл, таҥара үөрэҕэ сыыһа хайысханан аҥар эрэ өрүтүн тутуһан сайдан барыыта аһара бара сылдьар, араас саҥаны айыыны була сатаан оҥорон иһэр эдэрдэр элбээһиннэригэр тириэртэ, ол иһин быстах быһыылар үксээтилэр, суол быраабылаларын тутуһан сэрэхтээхтик айанныыр суоппардар аҕыйаатылар.
Биирдиилээн эмэ киһи быһыытын аһара барар, саҥаны айыыны оҥорон сайдыыны киллэрэр дьон төһө даҕаны туһалааҕы оҥорон өйү-санааны тупсарбыттарын иһин, биир эмэ оҕолорунан уонна биллиилээх дьон майгыларын улаатымсыйар уратытынан оҕолорун киһи быһыылаахтык ииппэккэлэр, омук уопсай сайдыытыгар ханнык да туһалаах хамсааһыны киллэрбэттэр.
Олох сүнньэ диэн өйдөбүл хайа да диэки халбаҥнаабакка, аһара барбакка, олох икки өрүтүттэн ортотунан тутуһан баран иһэри быһаарар. Бу быһаарыы сүрүн өйдөбүлэ сахалар Орто дойду диэн дьон-аймах олорор уонна үлэлиир сирдэрин ааттыылларынан ордук чуолкайданан бэриллэр.
Тугу барытын наллаан, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ оҥорор, күүһүн аһара ыыппакка кэмнээн, нэмин билэн туһанар, ыспат-тохпот, алдьаппат, киһи быһыытын аһара барбат бэрээдэктээх, эппиэтинэстээх киһи көрсүө, сэмэй киһи диэн ааттанар уонна сахалыы таҥара үөрэҕин олоҕор тутуһа сылдьар киһи буолар.
Төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры билбэттэр. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии ааттанар. Киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн туһалаах үөрэх буолар.
Олох сайдыыта элбэх саҥаны айан туһаҕа таһаарыыттан улахан тутулуктаах. Бары саҥаны айыахпытын баҕарабыт. Бары саҥаны айыыларбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорууга аналламмыт үрүҥ айыылар буоллахтарына эрэ табыллар. Үчүгэй, туһалаах, үрүҥ айыылары сиэри, киһи быһыытын тутуһарга үөрэммит дьон ордук элбэхтик оҥорор кыахтаахтар. Оҕо аан маҥнай киһи буо-лууну ситиһэн киһилии быһыыланыы, майгыланыы өйүн-санаатын баһылыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.
Көрсүө, сэмэй буолуу диэн сахалыы таҥара үөрэҕин тутаах көрдөбүлэ омук бэрээдэгэ тупсарын, ахсаана эбиллэрин уонна үлэни кыайарын аҕалар аналлаах өй-санаа уратыта буолар. (1,72).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.