Көнө
Көнө диэн евклид геометриятын фундаментальнай өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ. Геометрия систиэмэлиир изложениятын тиһигин быспакка суруллар (биллибэт) өйдөбүллэртэн биирдэстэрэ ылыллар, кинилэр свойствалара уонна атын өйдөбүллэри кытта ситимнээх (холобур, туочукалар уонна плоскость) геометрия аксиоматынан быһаарыллар.
Көнө, төгүрүгү кытта тэҥҥэ былыргы геометрическай фигуралар ахсааннарыгар киирэр. Античнай геометрдар бу икки кривойу «эҥкилэ суох» диэн аахсыбыттара, онон циркул уонна линейка көмөтүнэн тутуулары эрэ билбиттэрэ. Евклид линияны «кэтитэ суох уһун» диэн суруйбута, уонна «туочукаларыгар барытыгар тэҥнии сытар».
Көнө аналогтара сорох тииптэригэр неевклидовай куйаардара эмиэ быһаарыллыахтарын сөп. Геометрияны тутуу сүрүн тирэҕэ икки туочукалаах сири икки аҥыы араарар эбит буоллаҕына, быһа холоон бу туочукалары холбуур кылгас токур курдук быһаарыахха сөп. Холобур, риманова геометриятыгар кылгас да буоллар геодезическай линиялар оруолу оонньууллар; бу эйгэҕэ улахан эргимтэ дугалара буолаллар.
Көнө евклид геометриятыгар свойствалара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Икки туочуканан хааччахтаммыт учаастактар кэрчиктэр диэн ааттаналлар.
Хайа баҕарар туочуканан муҥура суох элбэх көнө ыытыахха сөп.
Ханнык баҕарар икки туочуканан биир соҕотох көнү ыытыахха сөп.
Икки сеп тубэспэт плоскость икки аҥыы арахсаллар эбэтэр параллельнайдар (сыдьааннаахтар).
Үс варианнаах пространствоҕа икки бөрүкүтэ суох икки хардарыта барсыы үс вариана баар:
- көнөлөр харсыһаллар.
- көнөлөр кэккэлэһэ сыталлар.
- көнөлөр быһа охсуһаллар.
Быһаччы хайысхата-алгебраическай кривой-координатура декарт систематыгар бастакы степеннээх тэҥнэбил (линейнэй тэҥнэбил).