Көмүстэһии

Көмүскэһии диэн оҕоҕо куттал суох буоларын ситиһии ааттанар.

Айылҕаҕа киһи оҕотугар туох да куттал суоһаабат буолбута ыраатта. Оҕоҕо кутталы оҥоруохтарын сөптөөх дьиикэй кыыллары дьон лаппа аҕыйатан, үгүстэрин суох оҥортоон эрэллэр.

Киһи киһиэхэ, оҕо оҕоҕо сыһыаннарыгар үөскүүр уратылартан көмүскэһии диэн өйдөбүл үөскээбит. Көмүскээһин диэн атын тастыҥ күүстэртэн кыаҕа суоҕу, кыраны араҥаччылааһын, көрүү-истии аата буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ көрүү-истии, көтөҕө сылдьыы, көмүскээһин хайаан да наада. Балары барытын ийэлэр баһылаан-көһүлээн, салайан иһэллэрэ ханнык да мөккүөргэ турбат. Бастакы көмүскээһини, харыстааһыны кинилэр кыахтара баарынан оҥороллор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥордоҕуна көрөр-истэр дьоно сөбүлээбэттэрин биллэрэллэр, бу оҥорор быһыытын тохтотоллор. Оҕо кыратыгар аан маҥнай киһи көрүҥүн көрөн арааран билэр. Кыыһырбыт сирэйи көрдөрүү, кытаанахтык көрүү оҕоҕо сөбүлээбэт быһыыны, куһаҕаны оҥорбутун сонно өйдөтөр, тохтотор быһыы буолар. Киһи саҥатын арааран истэ үөрэнэр. Саҥа дорҕооннорун уларыйыыларыттан оҕо кыыһырбыты, сөбүлээбэтэҕи араарар, куһаҕаны, сыыһаны оҥорбутун билэр, аны манныгы оҥорбот буоларга кыһанар.

Оҕо улаатан истэҕинэ көрө-истэ сылдьыы ордук наада. Оҕо хаһан баҕарар буруйу, оҥоруллуо суохтааҕы оҥорор. Сороҕун билбэтиттэн, сороҕун боруобалаан көрөн, билээри-көрөөрү оҥоруон сөп. Сыыһаны, буруйу оҥорбут оҕо эмиэ сөптөөх эппиэтинэскэ тардыллан иһэрэ бэйэтигэр туһаны эрэ аҕалар. Сыыһаны оҥорбутун билиннэҕинэ, салгыы оннук быһыыны оҥорбот буола көннөрүнүөн сөп. Куһаҕан быһыыны оҥорбутун ким да тохтоппот, бу куһаҕан быһыы диэн эппэтэҕинэ, оҕо соннук быһыылары өссө оҥорор кыахтанар. Аны бу быһыытын элбэхтэ хатылаан оҥоро сырыттаҕына, онто үгэскэ кубулуйан, ийэ кутугар иҥнэҕинэ, букатын да куһаҕан быһыылаах оҕоҕо кубулуйар.

Детсадка, онтон оскуолаҕа оҕо оҕоҕо сыһыаныттан араас хардары-таары буруйу оҥоруулар тахсаллар. «Эн урут саҕалаабытыҥ» диэн балыссыы кэнниттэн икки өрүттэр тэҥ сыһа буруйдаах буолан хаалааччылар. Буруйу быһаарыыны ийэлэр ыллахтарына, хартыына биллэрдик уларыйар. Оҕолоро буруйдааҕын быһаарыыга ийэлэр хаһан даҕаны сөптөөх сыанабылы биэрбэттэр. Кинилэргэ «Мин оҕом үчүгэй» диэн өйдөбүллэрэ ханнык да буруйдааҕар ордук буолан тахсар. Аныгы ийэлэр маннык быһыыларын тосту көннөрүннэхтэринэ эрэ киһилии майгылаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыахтарын сөп.

Оҕо оскуолаҕа тугу эмэни сыыһа оҥордоҕуна, ону быһаарсаары гыннахха ийэлэр оҕолоругар сыһыаннара арылхайдык арыллар. Бэйэлэрин улаханнык сананар ийэлэр оҕолорун аһара көмүскүүллэр. Кинилэр «Мин үчүгэйбин» диэн бэйэлэрин ордуктук сананар санаалара оҕолорун көмүскүүр санааларын өссө күүһүрдэн, улаатыннаран биэрэллэр.

Хайа эрэ ийэ оҕотун мөҕүөҕэ: «Сыыһаны оҥорбуккун, көннөрүн»,- диэҕэ, оҕото аны ити курдук сыыһаны оҥорботугар олук ууруоҕа. Оҕото бэрээдэктээх, сыыһа-халты туттуммат киһи буола улааттаҕына, бу ийэ кэлин бэйэтэ абыраныан, кырдьар сааһыгар сынньалаҥнык сылдьыан сөп.

Буруйу оҥорбут оҕону көмүскэһии сорох ийэлэргэ баар суол. Оҕо буруйдааҕын билэ-билэ, оҕолорун көмүскэһэр аатыраарылар, туох баалларынан киирсэллэр. «Кини баҕас мин оҕобун мөхпүт буола-буола»,- диэн этиигэ кытта тиийэллэр, оҕолорун көмүскэһэр санааларыттан атын дьону аанньа ахтыбаттарын биллэрэн кэбиһэллэр. Ийэтин итинник быһыытын хата оҕото дөбөҥнүк ылынан иһэр. Оҕолор атын дьону аанньа ахтыбаттара төрөппүттэриттэн ылыныллыбыт холобурдар. Оҕо төрөппүтүн майгынын куһаҕан да, үчүгэй да буоллар ылынан, иҥэринэн иһэр уратытын хаһан да умнубаппыт эбитэ буоллар эдэр көлүөнэлэр майгылара быдан киһилии буолуо этэ.

Аһара көмүскээһин, «Мин эрэ оҕом үчүгэй» диэн оҕону киһиргэтии оҕо майгынын уларытар. «Мин ураты үчүгэй эбиппин» диэн өйдөбүлү иҥэрэр. Ураты, оһуобай киһи дьон ортотугар сылдьара олус ыараханын ийэлэр оҕолоро улаатан истэхтэринэ билэллэригэр тиийэллэр. «Оһуобай үчүгэй оҕо» дьону кытта биир тылы булара, сатаан тапсара олус уустугуран хаалан уһуннук эрэйдэнэригэр тиийэр.

Хайа эрэ «Мин бэппин» диэн сананар ийэ «Оҕобун сыыһа мөхтүлэр. Бэйэлэрэ маннык куһаҕаттар, оннук куһаҕаттар» диэтэҕинэ оҕото ийэтин итинник этиитин көнөтүнэн ылынан иһэр. Мин үчүгэй эбиппин, кинилэр куһаҕаннар эбит диэн өйдөбүлэ дириҥник иҥэр. Оҕо ийэтэ эппитин хаһан да умнубат гына өйдүүр. Сотору эмиэ итинниккэ маарынныыр буруйу оҥорор кыахтанар. Киниэхэ ону оҥорор кыаҕы ийэтин көмүскээһинэ, тэптэрэн биэриитэ биэрэр, өссө оҥордохпуна даҕаны ийэм көмүскүөҕэ диэн эрэллээх буола улаатар.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕону көмүскэһии, кинини тэптэрэн биэрбит тэҥэ дьайыыны оҥорор, өссө ити курдук буруйу оҥороругар көҥүлү биэрэргэ тэҥнэнэр. Ийэлэр бэйэлэрэ да билбэттэринэн оҕолорун салгыы буруйу оҥорор буолуу диэки үтүрүйэллэр, ол диэки анньан биэрэллэр, кэлэр көлүөнэ киһилэригэр, бэйэлэрин олохторун салҕааччыларыгар үтүөнү, дьолу баҕарбат дьон курдук буолан ылаллар. Бэйэмсэх, бэйэм эрэ үчүгэйбин диэн майгы оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ, өйүн-санаатын төрүттээһиҥҥэ буортуну оҥорор.

Оҕону туохтан барытыттан көмүскэһэн, харыстаан таптааһын кини өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт. Оҕо бэйэтэ эрэйдэнэн, билэн-көрөн харыстана үөрэниитэ ордук туһалаах буолар, өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр. Киһи бэйэтэ олоҕуттан үөрэнэн иһэрин бэлиэтээн «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн сахалар этэллэр.

Оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара эмиэ киһи киһиэхэ сыһыаныттан үөскээн тахсаллар. Баай-мал тэҥэ суох буолуута элбэх кыахтаах дьон кыаҕа суох мөлтөх өттүлэрин аанньа ахтыбаттарыттан оҕолор сыһыаннара эмиэ уларыйда.

Баай дьон бэйэлэрин аһара улаханнык сананыыларыттан оҕолорун аһара көмүскэстэр. Бу өйдөбүл «Хайа эрэ дьадаҥы киһи мин оҕобун үөрэтиэ дуо?» диэн этииттэн үөскээн, сайдан тахсар. Бэйэлэрин баайбын, үчүгэйбин диэн сананар дьахталлар ордук оҕолорун көмүскүүллэр. Куһаҕаны оҥорбутун билэ-билэлэр «Кини баҕас мин оҕобун мөхпүт буола-буола» диэн өйдөбүлтэн оҕолорун көмүскэһэллэр.

Оҥоруллубут буруй саҕа, онно сөп түбэһэр эппиэтинэс баар буолуохтаах диэн өйдөбүлү дьон-аймах былыр-былыргыттан билэллэр уонна билигин даҕаны олохторугар тутта сылдьаллар. Манна «Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһэллэр» диэн өбүгэ үгэһэ баар эбитэ холобур буолуон сөп. Ити быһыы былыргы да кэмҥэ оҥоруллубут буруйга сөп түбэһэр, онно тэҥнээх эппиэтинэс баар буолуутун ситиһэллэрин көрдөрөр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ оҥорор буруйа кыра буолан мөҕүлүннэҕинэ эҥин сөп буолар. Улаатан иһэн эмиэ мөҕүллүүнэн, ол-бу ылыахтааҕа көҕүрээһининэн бүтэр. Онтон сааһа ситэн улахан дьон кэккэлэригэр таҕыстаҕына, обургу буруйу оҥордо да хаайыыга түбэһэр.

Кэнники кэмҥэ мааны, атаах оҕолору кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ үөрэтиилэрэ сымнаҕаһыттан, туох да туһаны аҕалбатаҕыттан, улааттахтарына сокуону кэһэн хаайыыга түбэһэллэрэ лаппа элбээтэ.

Киһи киһиэхэ сыһыанын суут-сокуон көмөтүнэн быһаарар демократия олоҕор хайа баҕарар киһини сокуоннар көмүскүүллэр. Киһи барыта общество иннигэр биир тэҥ бырааптарын демократия сокуоннара араҥаччылыыллар.

Билигин ырыынах сыһыаннаһыылара киирэннэр төрөппүттэр оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ үрдээн биэрэн иһэр. Үлэлээн-хамсаан ханнык эмэ баайы-малы мунньуммут төрөппүттэр оҕолорун иитэр-үөрэтэр санаалара күүһүрэн биэрэн иһэр. Манна оҕону кыра эрдэҕиттэн бэрээдэккэ, сокуоннары тутуһарга үөрэтии ордук кытаатан, чиҥээн биэриитэ, мунньуллубут баай-мал эрэллээх, ыспат-тохпот илиигэ, кэлэр көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһиитин хааччыйар. (1,18).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.