Күүс уонна хамсаныы
КҮҮС уонна ХАМСАНЫЫ
Киһи этэ-сиинэ ыйааһыннаах. Бу ыйааһыны сүгэ сылдьарыгар сөптөөх күүс этигэр-сиинигэр үөскүүр уонна ону-маны, араас үлэни оҥороругар ол күүһүн туһанар кыахтанар. Ол аата күүс диэн эккэ-сииҥҥэ дьарыктаныыттан, хамсаныылары оҥороруттан үөскүүр өй-санаа мунньустуута, эньиэргийэ ааттанар.
Үлэни оҥоруу хайдах оҥорортон тутулуктанан икки тус-туспа, утарыта көрүҥнэргэ, өрүттэргэ арахсар:
1. Туһалаах үлэ.
2. Табыллыбатах, туһата суох таах хаалар үлэ.
Үлэни хамсаныылар оҥороллор. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ, нэми тутустахха эрэ үөскүүр.
Үлэ туһалаахха кубулуйдаҕына эрэ барыһы киллэрэн сайдыыны аҕалар кыахтанар. Оҥоруулара табыллыбатах, туһаны аҕалбат үлэлэр таах хаалан иһэллэр. Күүс уонна хамсаныылары оҥоруулар нэми тутустахтарына эрэ үлэни оҥоруу табыллар кыахтанар.
Сахалар киһи үлэни хайдах оҥороруттан көрөн күүһү тус-туспа араараллар уонна киһиэхэ күүһү тэҥэ, хамсаныылар хайдахтарыттан, төһө түргэннэриттэн тутулуктанан күүс улаханнык эбиллэрин үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр.
Киһи сүһүөхтэрэ араас элбэх хамсаныылары оҥорор кыаҕы биэрэллэр. Бу оҥоруллар хамсаныылар киһи баҕара санаабытын курдук чуолкайдык, табатык оҥоруллан тахсалларын туһугар элбэх быччыҥнара бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан табатык, сөп түбэһэрдик хамсаатахтарына эрэ сатанар.
Хамсаныылары сатаан, табан оҥорууга киһи олус өр кэмҥэ үөрэннэҕинэ, эрчилиннэҕинэ эрэ үчүгэйдик оҥорор кыахтанар. Киһи хас биирдии быччыҥнарыгар хамсаныылартан үөскээн үөрүйэх буолан иҥэн сылдьар буор кута быччыҥы санаа хоту хамсатара олус уустук үлэ буолар уонна онно үөрэнэрэ уһун кэми ыларыттан үлэни табатык оҥоруу ордук уустугурар.
Киһи өйө-санаата үөрүйэххэ кубулуйдаҕына этин-сиинин санаатын хоту хамсатар кыахтанар уонна буор кута үөскээбитэ быһаарыллар. Ол аата хамсаныылары табан, сатаан оҥоруу диэн киһи өйө-санаата сайдыытын үрдүкү таһыма буолар.
Киһиэхэ этигэр-сиинигэр үөскүүр күүстэр дьайар кыахтарын, уратыларын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн тылларыгар киллэрбиттэрин билигин туһана сылдьабыт.
Күүс диэн эт-сиин туруору күүһэ этиллэр, бу күүс уларыйыыта, эбиллиитэ эт-сиин туругуттан, төһө элбэҕиттэн быһаччы тутулуктанар:
- Сылаа. Мөлтөх хамсаныыны оҥорор кыра күүс. Аҕыйахтык хамсаныыга эрэ тиийиэн сөп. Сылай диэн кыра аһылыктаах, элбэҕи кыайан аһаабат, күүһэ-уоҕа мөлтөх киһини этэллэр. Сылайдахха, быһыннахха кыайан хамсаммат буолуу киһиэхэ тиийэн кэлэр.
- Сыра диэн киһи этин-сиинин ис күүһэ, быстар хамсаныыларын оҥоруута ааттанар. “Сыра-сылба быһынна” диэн этии киһи аһаабакка, сынньаммакка эрэ кыайан хамсаммат кэмэ кэлиитин биллэрэр. ”Сыралаах үлэ” диэн этии аһара үлэлээһинтэн, элбэхтик хамсаныылартан эт-сиин быстыытын, мөлтөөһүнүн, кыайан чөлүгэр түһэн биэрбэтин биллэрэр.
- Мөлтөх диэн бэйэтин нэһиилэ кыанар, күүһэ-кыаҕа аҕыйах, бытааннык, сэниэтэ суохтук хамсанар киһини этэллэр. Бу тыл эт-сиин күүһүн тэҥэ, өйү-санааны быһаарыыга эмиэ туттуллар.
- Кыанар диэн бэйэтигэр сөптөөх күүстээх киһи ааттанар. Дьон бары кыанан сылдьар буолуохтарын баҕараллар. Кыанар киһи тулуурдаах, бэйэтин туттунар, тохтотунар күүһэ элбэҕин тэҥэ, этин-сиинин кыайа-хото хамсатар кыахтааҕа быһаарыллар.
- Тэтиэнэх диэн син сөбүгэр күүстээх, бэйэтин кыанар, үлэни кыайа-хото оҥорор киһи ааттанар. Үлэни уһуннук уонна түргэн тэтимнээхтик үлэлиир кыахтаах киһини тэтиэнэх диэн этэллэр.
- Күүс диэн эт-сиин хамсаныыны оҥорор дьоҕура, күүһэ. “Күү” диэн элбэх уу үөһээттэн эньиэргийэлээхтик, күүстээхтик, күүгүнэччи түһэр тыаһа. Бу тыаска ыһар, тарҕатар “с” дорҕоон эбиллиититтэн күүс диэн тылбыт үөскээбит. Эт-сиин эрчиллэн эбиллэриттэн күүс улаатара биллэр. Күүстээх диэн эттэхтэринэ киһиэхэ күүс баара уонна элбэҕэ быһаарыллар. Элбэх күүс толору диэн ааттанар, ол иһин лаппа күүстээх киһини “чиэппэрдээх” диэн этэллэр.
- Модун диэн олус элбэх күүс. Бу күүс эккэ-сииҥҥэ сыһыаннааҕа модьу диэн эт-сиин көрүҥүн, күүстээҕин быһаарар тылтан үөскээбитэ буолар. Модьу диэн бөҕө-таҕа көрүҥү этэбит.
Хамсаныы төһө түргэнник оҥорулларыттан, ол аата буор куттан, өйтөн-санааттан тутулуктаах уларыйыылара, дьайыылара күүһүрүүтэ атын тылларынан этиллэн бэриллэллэр. Хамсаныылары хайдах оҥорортон тутулуктанан күүс олус кыраттан саҕалаан улахаҥҥа диэри уларыйан, сыыйа-баайа эбиллэн иһэрин быһаарар тыллар элбэхтэр:
- Сылба. Улаханнык сылайбыт, илистибит киһи аҕыйаабыт, хамсаныылары кыайан оҥорбот буолбут күүһэ-сэниэтэ сылба диэн ааттанар. “Сылбата быстыбыт”, “Сылбаахы буолбут” диэн кыайан эрчимнээхтик хамсаабат буола сылайбыт, күүһэ-кыаҕа букатын быстыбыт, эстибит киһини этэллэр.
- Сэниэ диэн олус кыра да буоллар киһиэхэ хамсаныылары оҥорорго күүһэ баарын биллэрэр. Сэниэ аһылыктан киирэн эбиллэрэ ордук биллэр. “Сэниэлэнним” диэн аһылык кэнниттэн киирбит соччо элбэҕэ суох күүс ааттанар. Сэниэ кыра, киһиэхэ сөбүгэр, кыанан эрэ сылдьарыгар сөптөөх күүһү биэрэр. “Сэниэлээх” диэн эттэхтэринэ, син бэйэтин кыанар соҕус киһи буолара быһаарыллар. “Сэниэлээх соҕустук хамсанан биэр” диэн этэн бытааннык, мөлтөхтүк хамсаныыны тиэтэтэн, күүһүрдэн биэриэххэ сөп.
- Эрчим диэн сэниэттэн биллэр элбэх күүс. “Эрчимнээх” диэн эттэхтэринэ балачча элбэх, түргэнник хамсанар кыах баара ааттанар. Физика сокуонунан күүскэ түргэнэ эбилиннэҕинэ дьайар күүһэ соччонон улаатара быһаарыллар. Хамсаныылартан күүс уларыйара, соһуччу эбиллиэн кэлиэн сөбө сахабыт тылыгар олус былыргы кэмнэртэн, физика үөрэҕэ үөскүөн быдан инниттэн киирэн иҥмит. Эрчимнээхтик хамсаныы диэн күүстээхтик уонна түргэнник хамсаныы ааттанар.
- Кыах диэн күүс элбэҕин уонна түргэнник хамсанары биллэрэр. Кыахтаах киһи диэн лаппа күүстээх киһи ааттанар Киһи тулуура, туттунар күүһэ кыах, кыахтаах диэн тылларынан эмиэ бэриллэр. Туттунар күүстээх, тулуурдаах, өһөс буолуу киһи олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олороругар тириэрдэр саамай тутаах күүһэ, хаачыстыбата буолар. Биир сыыһа туттуу, аһара барыы киһи олоҕун төрдүттэн уларытан кэбиһиэн сөбүн өйдөөх-санаалаах киһи билэрэ, олоҕор тутуһа сылдьара сөп. Кэлэр көлүөнэлэр туттунар күүстээх, тулуурдаах буола улааталларыгар тириэрдэргэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун олоххо тутустахпытына эрэ салгыы сайдар кыах баар буолар. Бэйэтин этин-сиинин, ыйааһынын кыайа-хото, түргэнник хамсатар киһи кыахтаах, кыанар киһи диэн быһаарыллар. Кыаҕы таһынан диэн этии киһи аһара күүскэ хамсанан, этин-сиинин эчэтиэн сөбүн быһааран, аһара барыы кыаллыбатын биллэрэр.
- Дохсун диэн күүстээх, түргэн эрээри, хайдах буолан тахсара биллибэт хамсаныы ааттанар. Маннык хамсаныылары оҥоруу сыыһа-халты буолан хаалара элбиэн сөп. Спортсменнар кыайыыны ситиһээри дохсун хамсаныылары оҥоро сатыырга дьулуһаннар сэрэхтээх, нэми тутуһар үлэни оҥорууга соччо сыһыана суохтар.
- Күдэх диэн олус түргэнник оҥоруллар хамсаныыны быһаарарын тэҥэ, олус элбэх күүс соһуччу киириитин быһаарар. Күүс-күдэх диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Соһуччу кутталтан киирэр күүһү быһаарыыга күдэх диэн тыл сөп түбэһэр. Бу ыксаллаах кэмҥэ дьоҥҥо соһуччу күүстэнэн-күдэхтэнэн хаалыы элбэхтик бэлиэтэнэр. Киһи улахан кутталтан куотаары киэҥ, дириҥ көҥүһү үрдүнэн ойон кэбиспит эбэтэр адьырҕаттан быыһанаары үрдүк тииккэ ыттан тахсыбыт түбэлтэлэрэ биллэллэр.
Күүс бу курдук хамсаныылары оҥоруу түргэниттэн улаханнык эбиллэр уратытын үрдүкү кылаастаах тустууктар, спортсменнар табан туһаныахтара этэ. Сайдыылаах буор куттаах киһи хамсаныылары оҥороро табатын уонна түргэнин былыргылар үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр.
Үйэтигэр хотторботох тустуук Мас Мэхээлэ утарсааччытын убаастаан тэҥнэһэ сатаабытын киһитэ өйдөөбөккө, кыайыыһыбын диэн санааҕа киирэн салгыы тустарга эппитигэр, хатылаан тустубуттарыгар киһитэ соҕотохто уларыйан, этэ-сиинэ мастыйан, сылбырҕата эбиллэн кыайыыны ситиспитэ биллэр. Итини тэҥэ, турукка киирии диэн өй-санаа уратытын үгүс күрэстэһээччилэр күрэхтэһэ киирэллэригэр бэлэмнэниигэ туһаналлара табыллыа этэ.
Киһи туруору күүһэ уонна хамсаныылары оҥоруу түргэниттэн эбиллэр күүс бииргэ туттуллалларын биллэриигэ анаан саха тылыгар холбуу этиилэр бааллар:
- Сыра-сылба быһынна диэн эт-сиин сылайан, быстан ханнык да хамсаныыны оҥорбот буолара этиллэр.
- Күүс-сэниэ диэн күүскэ эбии хамсаныы түргэнэ эбиллэн биэрбитин биллэрии буолар. Сэниэлээх хамсаныы диэн хамсаныы түргэтээбититтэн өссө күүһүрбүтүн бэлиэтээһин ааттанар.
- Күүс-кыах диэн холбуу этиини туһанан күүһү тэҥэ, өссө кыах диэн хамсаныылары оҥоруу түргэнэ, сыыдама эбиллэрин быһаарыы туттулларын биллэрэллэр. Кыахтаах хамсаныы диэн хамсаныы өссө түргэтээбититтэн күүһүрэн биэрэрин биллэрэр.
- Күүс-күдэх диэн этэннэр күүс дьайыыта өссө түргэтээбитин, ол иһин күүһэ өссө эбиллибитин ыйан биэрэллэр. Күдэх диэн киһи оҥоруон сөптөөх саамай түргэн хамсаныыта этиллэр.
Хамсаныылары оҥоруу уустугун, элбэх быччыҥнар бэйэ-бэйэлэрин кытта дьүөрэлээн хамсаатахтарына эрэ табылларын үлэһит сахалар үөрэтэн быһааран нэми билии үөрэҕин арыйбыттар. Хамсаныыны оҥоруу төһө түргэниттэн уонна өссө түргэтээн иһэриттэн уларыйан биэриитин үөрэтэн билэн саха тылыгар киллэрбиттэрин билигин туһана сылдьабыт.
Күүс бэйэтэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Туруору күүс баара тас көрүҥтэн син биллэр, онтон хамсаныылары хайдах оҥорууттан эбиллэн биэрэр туспа күүс эмиэ баарын былыр үйэҕэ сахалар быһаараннар тылларыгар киллэрэн туһана сылдьаллар. (1,11).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.