Күүстээҕи талыы
Айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар күүстээҕи, кыахтааҕы таба талан ылыыны куруук туһана сылдьаллар. Атыыр кыыллар тыһыны былдьаһан харсыһаллара кыахтаах, күүстээх атыыр кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, сайыннаран иһэрин олоххо туһана сылдьыыга тириэрдэр. Кыыллар мөлүйүөнүнэн сылларга эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбөккө эрэ сайдан, күүһүрэн иһэллэр.
Күүстээхтэн күүстээх, кыахтаахтан кыахтаах төрүүрэ айылҕа айбыта, сокуона буолар. Дьон сайдыыны, тупсууну ситиспиттэрин бэлиэтинэн үөрэҕи өрө тутаннар өй-санаа сайдыытын аһара ыытаннар, айылҕаҕа киһи этэ-сиинэ бастаан иһэрин суох оҥорон халыйыыны үөскэтэн сылдьаллар.
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ туһалыыр, онтон оҕолоругар эттэрин-сииннэрин ситэ хамсаппаттарын үөскэтэн куһаҕаны, буортуну оҥорор. Элбэхтик олорор, сытар төрөппүтүн оҕо көрөн үтүктэн өссө үгүстүк олороро, сытара үөскээн тахсара этин-сиинин мөлтөтөн кэбиһэригэр тириэрдэр.
Айылҕаҕа күүстээҕи талан ылыы хаһан баҕарар баар. Кыыс оҕолор күүстээх эр дьону сөбүлүүллэр. Хас да уолу кытта биир кэмҥэ билсиһэн баран хайалара күүстээҕин быһаара сатыыллар. Бу быһаара сатааһын уолаттары элбэхтик охсуһууга тириэрдэр.
Күүстээҕи быһаарсыы охсуһуунан быһаарыллара ордук табыллар. Охсуһуу эр киһи күүһүн, кыаҕын быһаарарыттан уолаттар икки ардыларыгар сутуругунан охсуһуу күүстээҕи талан ылыыга туһалыыр былыргыттан туттуллар судургу ньыма буолар.
Ыал буолууга күүстээх, кыахтаах эр киһини талан ылыы аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтэргэ аналланарын туһана сылдьыы ирдэнэр кэмэ кэллэ. Аныгы үйэҕэ күүстээҕи, кыахтааҕы талыыга үлэни сатабыллаахтык оҥорууну туһаныы ырыынак олоҕо кэлбитинэн ордук табыллар.
Билигин күүстээх, кыахтаах эр киһини таба талан ылыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр:
1. Чахчы күүстээх, кыахтаах эр киһини талыы. Дьахталлар күүстээх эттээх-сииннээх киһини сөбүлүүллэр эрээри, үөрэх “үчүгэй” диэн этиигэ баһыттаран уонна сынньалаҥнык сылдьалларын ордорон үөрэхтээҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара улаатан хаалла. Бу быһаарыы тарҕаныыта үөрэҕи баһылаабыт киһи хамнаһа улаатарыттан тутулуктаах уонна чэпчэки үлэни үлэлииринэн быһаарыллара “үчүгэйин” өссө улаатыннаран кэбиһэн сылдьар.
Кыыс оҕо эр киһиттэн харысхалы, көмүскэли, оҕо көрөр кэмигэр барынан-бары хааччыйыыны эрэйэр. Күүстээх, үчүгэй көрүҥнээх уолаттары аан бастаан талаллар. Оскуолаҕа уолаттары кытта бииргэ үөрэнэр сиппит кыргыттар охсуһуннаран быһааран күүстээҕи талан ыла сатыыллара бэрээдэги тутуһууга сөп түбэспэт быһыытын да иһин, айылҕа айбыт талан ылыытын туһана сатааһын буолар.
Дьахтарга эр киһи күүстээҕэ, кыахтааҕа, дьиэтин-уотун атыттартан харыстыыра, көмүскүүрэ уонна үлэни кыайара, табатык, сатабыллаахтык оҥороро ордук сыаналанар.
Араас элбэх күрэхтэһиилэри туһанан күүстээҕи уонна өйдөөҕү талан ылыыны сахалар былыргыттан туһаналлар. Тустууктар, сүүрүктэр уонна атах оонньууларынан дьарыктанааччылар ордук сыаналанар этилэр. Билигин мас тардыһыыта биллэрдик уларыйан, хамсаныы эбиискэ киирэн биэрбитинэн, бу күрэхтэһии киэҥник тарҕанар кыаҕа улаатта.
2. Күүстээҕи талан ылыыга өй-санаа көрдөбүллэрэ уонна үөрэхтээх буолуу эбии киирэллэрэ уустуктары үөскэтэллэрин таһынан, аһара баран халыйыыны таһаараллар. Үөрэх киэҥник тарҕаныыта аныгы олоххо туруору күүс туһата аҕыйах буоларын үөскэтэн, иккис өрүтү тутуһары эрэйэрэ мөлтөөн эрэр омуктар тустуу күрэхтэһиитин туората сатыылларыгар тириэртэ.
Аныгы сайдыылаах үйэҕэ күүһү үөрэх баһыйара эбиллэн дьон күүстэрэ мөлтөөн иһэр. “Дагдайбытын аанньа далай акаары” диэн өс хоһооно улахан киһини быһаарара онно олук буолар.
Сахаларга уһун кыһын кэмигэр элбэхтик дьиэҕэ олорорго күһэллии араас элбэх остуол оонньууларын сайыннаран тарҕаппыт. Түргэн уонна сымса хамсаныылары эрэйэр хаамыска оонньуута эдэрдэргэ ордук табыллар.
Өйдөөҕү быһаарыыга дуобат оонньуута сахаларга тарҕаммыт. Маҕан уонна хара тириилэртэн аттаран тигиллибит саахымат ойуулаах кыра көбүөргэ оонньонор дуобаты олус былыргы кэмнэргэ сахалар айбыттар уонна туһана сылдьаллар. Бу оонньууга сатыы сэрииһиттэр ньыкыы диэн ааттаналлар уонна нөҥүө кытыыга тиийдэхтэринэ аттаах буола уларыйаллар.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эр киһини талан ылыыга сайдыылаах буор куттааҕы булан ылыы туһалааҕын быһаарар. Төрүччү үөрэҕин туһанан үлэни кыайар аймахтары ыал буолууга талан ылаллар. Буор кут диэн өй-санаа буолар уонна аҥардас күүһү баһыйарынан сайдыыны ситиһиигэ улахан оруолу ылар. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ аймахтар хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан иһэллэрин үөскэтэрэ олоххо ордук туһалаах суолталаах.
Үөрэх элбэхтэ хос-хос хатыланан умнуллубат буолууга тиийэн үгэһи үөскэттэҕинэ киһи оҥорор быһыытын салайар, киһи бэйэтэ санаабыт быһыытын оҥорор кыахтанар. Онтон салгыы эти-сиини үөрэттэҕинэ, уһун кэмҥэ дьарыктаатаҕына үөрүйэххэ кубулуйуон сөп. Үөрүйэххэ кубулуйбут өй-санаа буор куту үөскэтэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр кыахтанар.
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ туһаны, барыһы аҕалар. Киһи бу үөрэҕинэн туһанан этин-сиинин дьарыктаан, эрчийэн үөрүйэххэ, онтон буор кукка уларытар уонна кэлэр көлүөнэлэригэр тириэрдэр аналлаах. Буор кукка тиийэ сайдыбатах, үөрүйэҕи үөскэппэтэх, эти-сиини уларыппатах үөрэх таах хаалар, үөрэхтээх киһи өллөҕүнэ үрэллэн ыһыллан хаалар.
Аныгы сайдыбыт диэн ааттаах олоххо киһи өйө-санаата сайдыытын таба сыаналаабаттан үөрэх ылар оруола биллэрдик үрдээбитэ талан ылыыга баһылыыр оруолу ыларын үөскэтэн сылдьар. Онно эбии үөрэҕи аһара арбааһын, хайҕааһын сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбитэ өссө да хаала илигэ онно олук буолар.
Ырыынак кэмигэр үлэ оҥорон таһаарыыта улааттаҕына үлэһит киһи сыаната үрдээн биэрэрэ кэлэр. Арҕааҥҥы омуктар үчүгэй үлэһит хамнаһын улаатыннаран байыыны ситиһэригэр тириэрдэн баай уонна дьадаҥы диэн икки өрүттэр утарыта турууларын үһүс өрүтү үөскэтэн биэрэн кыччаталлар. Үлэһит киһи этэ-сиинэ бөҕөтө, ыараханнары кыайара, үлэни сатабыллаахтык оҥороро саҥалыы сыаналанар кэмэ кэллэ.
Күүстээҕи талан ылыыга икки өрүттээх көрдөбүл эрэйиллэрин билэн туһана сылдьыы табыллар. (1,77).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.