Күрэхтэһии

Күрэхтэһии диэн ким кими туохха эмэ баһыйарын быһаарсыы ааттанар.

Бука бары «Олох олоруу ыарахан» диэн этиини билэллэр эрээри ол ыарахан ханна баарын арааран билбэттэриттэн аахайбакка сылдьаллар. Олох олоруу ыарахана диэн киһи олоҕун устата хаһан даҕаны аһара баран, аһара туттуо суохтаах, куруук бэйэтин аһара барар санаатын кыатанан, кыана тутта сылдьара ааттанар. Куруук бэйэни туттуна сылдьыы ыарахан, элбэх уустуктардаах, киһи тулуура, туттунар күүһэ хаһан да мөлтөөбөтөҕүнэ эрэ, уһун үйэ тухары кыаллар кыахтаах. Сахалар сүр диэн ааттыыр ураты күүстэрэ аан бастаан киһи туттунар күүһүн быһаарар.

Аныгы психологтар аһара кыыһырбыт-абарбыт киһи тугу эмэни эттээтэҕинэ, этин-сиинин күүскэ хамсаттаҕына кыыһырбыта ааһар диэн үөрэҕи туһаналлар. Былыргы саха дьоно «Кыһыйдахха тарбанан биэр» диэн этиилэрэ эмиэ эккэ-сииҥҥэ итинник дьайыыны оҥорор. Урукку кэмҥэ кыһыйбыты-абарбыты күүстээх үлэнэн, мас хайытыытынан таһаарар кыах элбэх эбит буоллаҕына, билигин куорат дьонугар таһырдьа тахсан сүүрүү, эти-сиини дьэгдьитии, дьарыктааһын ордук сөп түбэһэн, туһата улаатыа этэ.

Кыһыйбыты-абарбыты таһаарбакка бэйэҕэ хаайа сылдьыы куһаҕан содулланан тахсара элбэх. Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ куһаҕан санааны санаама, ыраастана сырыт диэн этиилэрэ итини эмиэ бигэргэтэр. Маат курдук куһаҕан тыллары саҥарыы киһи уоҕун-кылынын таһааран уоскутар аналлаах. Россия дьоно элбэхтик маатыраны тутталлара былыргыттан олохторо куһаҕаныттан, эрэйдээҕиттэн, баҕаларын хоту табыллыбатыттан өйдөрө-санаалара куһаҕан санааларынан туола сылдьарын биллэрэр. Бу этии табатын үгүстэр арыгы иһэн өйдөрө көппүт кэмигэр ыар, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэллэрэ элбээбитэ чуолкайдык быһаарар.

Дьон олоххо сайдыыны урутаан ситиһээрилэр куруук күрэхтэһэн, күөн былдьаһан иннилэрин диэки баран иһэллэр. Араас күрэхтэһиилэр бастаан иһэр киһини буларга, таларга көмөлөһөллөрүн тэҥэ, экономика ситиспит ситиһиилэрин эмиэ быһаараллар. Массыыналар сырсыыларыгар суоппар кылааһа үрдүгэ уонна массыынатын туруга, кыаҕа, күүһэ холбуу ылан быһаарыллаллар.

Ханнык баҕарар күрэхтэһии аналлаах быраабыланы тутуһан ыытыллар. Бары күрэхтэһээччилэр ол быраабылалары хайаан да тутуһаллара, халбаҥнаабакка толороллоро ирдэнэр. Күрэхтэһии быраабылаларын оҥорууга киһини эчэппэт, сэрэхтээх буолуу үөрэхтэрэ аан бастаан тутуһуллаллар.

Ханнык баҕарар күрэхтэһии быраабылалара аналлаах хааччахтары аһара барбакка, кытаанахтык тутуһарга бары күрэхтэһээччилэри күһэйэллэр. Кинилэр ханнык баҕарар күрэхтэһии быраабылаларыттан аһара бараллара, атыннык, туспатык оҥороллоро көҥүллэммэт, бобуллар. Күрэхтэһиигэ кыттар спортсмен бары быраабылалары билэн аһара туттубат буолууга үөрэнэрэ хайаан да ирдэнэр.

Күрэхтэһии быраабылаларыгар уларытыылары, саҥаны киллэрии, ол аата айыыны оҥоруу олус уустук, уһун кэми ылар, бука бары сөбүлэстэхтэринэ биирдэ киирэр, туттуллар кыахтанар. Күрэхтэһээччилэр айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолуулара итинник дириҥ төрүттээх.

Аһара туттубат буолуу үөрэҕин бары күрэхтэһиилэртэн булан ылыахпытын сөп. Ону тэҥэ спорт маастарыгар диэри үүнэн, сайдыбыт эттээх-сииннээх киһи сиэри таһынан барар ыар буруйу оҥорон хаайыыга түбэһэрэ отой аҕыйах. Спортсмен, элбэхтик күрэхтэһиигэ кыттарыттан этэ-сиинэ тулуурдаах буоларыттан, быстах баҕа санаатын туттунар күүһэ улаханыттан аһара баран, аһара туттубатын биллэрэр.

Эти-сиини уһуннук эрчийии аналлаах үөрүйэхтэри үөскэтэн киһи сатаан хамсанар кыаҕын улаатыннарарын тэҥэ, өйүн-санаатын бөҕөргөтөр, тулуурун улаатыннарар.

Кыаттарбыт киһи аһара кыйаханан, охсуоланан сыыһа-халты хамсанара, илиитин биэрбэтэ кыайбыт киһини сэниирин, аанньа ахтыбатын көрдөрөрүн курдук, кыайбыт киһи аһара баран үөрэрэ, мээлэнэн ыстаҥалыыра кыаттарбыты кыһытан, кыйахалаан биэрэри биллэрэрин тэҥэ, тулуура суоҕун эмиэ көрдөрөр.

Күрэхтэһиилэртэн саамай судургу быраабылалаахтарынан сүүрүү буолар. Аналлаах суол устун сүүрэн тэбинэн кэбис даҕаны бүтэр курдук, арай сүүрүү саҕаланыытыгар тэҥҥэ түһүнүү ирдэнэр. Уһуннук сүүрүүгэ эргиирдэргэ үтүрүссүү, тоҥолохтоһуу баар буолуон сөбө тохтотуллар.

Ханнык баҕарар тустуу көрүҥэ бэйэтигэр сөп түбэһэр ураты быраабылалардаахтар. Онно тутаах көрдөбүлүнэн киһини эчэппэт буолуу киирсэр.

Эдэрдэр хаһан баҕарар илин былдьаһар кыахтаахтар. Ханнык баҕарар илин былдьаһыыга, күрэхтэһиигэ аналлаах быраабылалар бааллара уонна олору толоруу кытаанахтык ирдэнэрэ ордук. Холобурга, биир-бииргэ сутуругунан киирсиини ыллахпытына, урукку кэмҥэ хайаан да тутуһуллар быраабылалардаах буолар этэ. Онно туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох киирсии кэмигэр охтубут, сытар киһини атаҕынан тэбии, охсуу бобуллара, маҥнайгы хаан таҕыстаҕына киирсии тохтотуллара.

Биир-бииргэ киирсии быраабылаларын тутуспатах киһи аата-суола түһэрэ, туттунар күүһэ суоҕа, куһаҕан кэмэлдьилээҕэ биллэн хаалара атыттар сыһыаннарын тосту уларытар кыаҕын билигин да туһаныахпыт этэ. Бэйэлэрин киһилии быһыыларын сүтэрбэтэх дьон, бу киһилии майгына суох киһиттэн сэрэнэр, туоратар буолуулара үөскээһинэ, кини туттунар күүһүн улаатыннарарыгар тириэрдиэн сөп. (1,72).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.