Күн уонна Ый
Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулук хаһан баҕарар туттуллар. Күн таҕыстаҕына халлаан сырдыыр, сылаас буолар, ол иһин дьоҥҥо үчүгэй буолуу кэлэр, онтон хараҥа, тымныы куһаҕан, ыарахан кэмҥэ киирсэллэр.
Киһи өйө-санаата сайдыыта күнтэн уонна ыйтан улахан тутулуктаахтар. Күн тахсан сырдык буолуута киһи хараҕа көрөрүн тупсаран үчүгэй кэмэ кэлэрин үөскэтэр. Киһи айылҕаттан сырдык кэмҥэ сылдьар, үлэлиир аналлааҕа хараҕа көрөрүттэн тутулуктанар уонна үрүҥ дьүһүнү үчүгэйгэ кубулуппут.
Киэһэ буолан халлаан хараҥарыыта киһи көрөрүн мөлтөтөн, сылдьар ыырын кыччатан куһаҕан, эрэйдээх кэмэ кэлэрин биллэрэр. Ол иһин хараҥа, хара киһиэхэ куһаҕан өйдөбүллэнэн сылдьара хаһан да уларыйбат. Олус былыргы кэмнэргэ хараҥаҕа дьон саһан сынньана сыталлара хара дьүһүнү куһаҕаҥҥа кубулуппут.
Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор туһанара сырдык уонна хараҥа хардары-таары уларыйар дьайыыларыттан үөскээн олоххо туттулла сылдьар.
Даремскай университет специалистара ааҕан таһаарыыларынан күн төһө уһаан иһэрэ ааҕыллар кыахтаммыт. Кинилэр бу үлэлэригэр Вавилоҥҥа, Египеткэ, Былыргы Грецияҕэ, Былыргы Китайга уонна орто үйэлэрдээҕи Европаҕа күн уонна ый өлүүлэрин суруйбуттарын булан туһаммыттар. Былыргылар күн уонна ый өлүүлэрин кэмин суруйан хаалларбыттара чуолкай быһаарыыны оҥорорго көмөлөспүт.
Сир бэйэтин киинин тула тохтообокко эргийэрэ 100 сыл устата 1,8 мс бытааран иһэр эбит. 6,7 мөл. сылынан суукка уһуна 1 мүнүүтэнэн уһаан биэриэҕэ диэбиттэр. Суукка уһуна 25 чааска тэҥнэһэрэ 200 мөл. сылынан кэлиэн сөп диэн быһаарбыттар.
Ыйтан тэйэр күн уота түүн халлааны сырдатан айылҕа иһийэн хаалбатын биллэрэр, түүн даҕаны олох тохтоон хаалбакка салҕанан баран иһэр. Сиргэ түүн сылдьар, хараҥаҕа эмиэ көрөр аналлаах тыынар-тыыннаахтар бааллар.
Түүн халлааны ый уота сырдатар. Ый туолбут кэмигэр, ыйга үс хонукка халлаан биллэрдик сырдыыр, киһи таһырдьа сылдьар кыахтанар. Күнтэн кэлэр эньиэргийэ кыра да буоллар ыйтан тэйэн кэлэн сырдатан туһалыыр.
Ый көстүүтэ күн аайы уларыйан иһэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын үөскэппит. Хас күн аайы ый уларыйан иһэр көрүҥүн дьон кэтээн көрүүлэриттэн өйдөрө-санаалара сайдыбыт уонна сахаларга ый, ыйар диэн өйү-санааны, хайысханы быһаарар тыллар үөскээн туттулла сылдьаллар.
Сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит омуктарын халлаан ыйын ый диэн ааттыыллара биллэрэр. Ый диэн тыл көрдөрөн, ыйан биэр диэн суолталаах. Олус былыргы кэмнэргэ дьон ый уларыйан биэрэриттэн тутулуктаах халандаары туһана сылдьыбыттар. Билигин да Азия омуктара, бу халандаары туһаналлар.
Олус былыргы кэмнээҕи үөрэхтэр сорохторо аныгы, тупсубут үйэҕэ хаалан туттуллубат буолан иһэллэр. Холобурга, ыйтан тутулуктаах халандаары ылыахпытын сөп. Урукку кэмҥэ дьон бары ыйы көрөн, онон салайтаран күнү-дьылы ааҕар эбит буоллахтарына, билигин бары кэриэтэ халандаарга күн уларыйарын туһаналлар. Бу халандаар улахан табатынан уонна туһанарга судургутунан баһыйан үгүс дойдуларга олоххо киирэн сылдьар.
Түүн хараҥаҕа киһи утуйар, бу кэмҥэ этэ-сиинэ сынньанар, онтон өйө-санаата дьаарыстанар, оннун булунар, туһата суохтара умнуллан хаалыахтарын сөп. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ киһи араас түүллэри көрүөн сөп. Үгэс буолбут өй-санаа түүлгэ илэ курдук көстөрө үгүс дьону интэриэһиргэтэр. Сахалар өй-санаа, Кут-сүр үөрэхтэрин түүлү көрөн үөскэппиттэрэ элбэх сөп түбэһэр быһаарыылаахтар. (1,26).
Түүллэри көрүү өй-санаа туругуттан тутулуктаахтар. Биир эмэ түүлгэ инникини билгэлээн көрүү баар буолуон сөп. Ол барыта киһи санаата инники баран иһэрин биллэрэр.
Эт-сиин үчүгэйинэн сылаас, сымнаҕас уонна сынньалаҥ, ол аата тото аһаан баран сытыы, утуйуу буолар. Бу баҕа санаа үчүгэйгэ тириэрдибэтин сахалар билэллэрин уонна тылларыгар киллэрбиттэрин сыт диэн тыл туттуллара быһаарар. Уһуннук сыттахха сыт, сытыйыы үөскээн тахсара биллэр.
Сэтинньи 8 күнүгэр 2022 сыллаахха ый өлүүтэ Россия үрдүнэн көһүннэ. Ый барыта кытаран хаалла. Маннык көстүүнү нууччалыы “Крововая Луна” диэн ааттаатылар.
Бу олус улахан куһаҕан быһыылар үөскүүллэригэр көстөр бэлиэ диэн ааҕаллар эбит. Россияҕа улахан хаан тохтуулара кэлэригэр көстүбүт буолуон сөп диэн этэллэр.
Күн уонна ый киһи өйө-санаата сайдарыгар ылар оруоллара көстөллөрүнээҕэр быдан элбэҕэ быһаарыллар. Биһиги үгүс үлэлэр-битигэр үрүҥ уонна хара диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыга сахалар туттар ньымаларын туһунан суруйбуппут. Ол иһин, бу үлэбитигэр ити тыллар киһи өйүн-санаатын икки утарыта быһаарыыларын туһана сылдьалларын ырытыахпыт.
Үрүҥ уонна хара диэн тыллар киһи өйүн-санаатын уларыйыытын икки өрүтүн бэлиэтиир тыллар буолаллар:
1. Үрүҥ. Үчүгэйи үрүҥ диэн ааттааһын олоҕурбут.
2. Хара. Куһаҕаны хара диэн туоратан, намтатан ааттыыллар.
Киһи олоҕор көрсүһэр саамай уустук боппуруостара үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араара сатааһынтан үөскээн тахсаллар. Сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыга “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи туһаналлар.
Бу икки өрүттэри арыыйда дириҥник ырытыахпыт:
1. Дьоҥҥо тус-туспа, утарыта хайысхалаах быһаарыылары таба арааралларыгар айылҕа бэйэтэ көмөлөһөрүн сахалар туһана сылдьаллар. Киһиэхэ айылҕа оҥорор дьайыыта хаһан да уларыйбат уонна хараҕа хайдах көрөрүттэн тутулуктанан уларыйан биэрэр өйдөбүллэри үөскэтэрин туһаныы табыллар.
Киһиэхэ үчүгэй буолуута халлаан сырдаан хараҕын көрөрө тупсарыттан быһаччы тутулуктанар. Ол иһин сырдыгы бэлиэтиир аналлаах үрүҥ дьүһүн үчүгэйи биллэрэр эбиискэ өйдөбүллэммит.
2. Хараҥа буолуута киһи хараҕа көрөрүн мөлтөтөрүттэн, ырааҕы кыайан көрбөтө кэлэриттэн хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүлү иҥэринэн сылдьар. Ону тэҥэ, дьон куһаҕаны оҥороллоро аҕыйыырын туһугар хара диэн түһэрэн, намтатан, хараардан ааттааһын ордук табыллар.
Өй-санаа икки өрүккэ арахсыыта, киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыта айылҕа киһиэхэ дьайыытыттан үөскээн тахсан олоххо киирбит.
Дьон өйө-санаата аҥар өрүт диэки аһара баран халыйыыта “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тириэрдиэн сөп. Утарыта турар, эйэлэспэт өйдөөх-санаалаах киһи итинник этиини туһана сатыыр. Бу арахсыы үөскээбэтин туһугар сахалар сиэри олохтоон туһаналлар.
Ону тэҥэ, бу уустук боппуруоска таба эппиэти сахалыы Кут-сүр үөрэҕэ эрэ биэрэр кыахтаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ иҥэрэн биэрбит үчүгэй үгэстэрэ кини үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарын үөскэтэллэр.
Уһун кэмнэргэ үөскээбит үгэс, өй-санаа ылары кытта уларыйа охсубат. Киһи өйүгэр-санаатыгар уруккуттан үөскээн үгэс буолан сылдьар өйдөбүллэрин уларыттахха, саҥа үгэһинэн солбуйдахха эрэ кыаллар уустук дьыала буолар.
Үчүгэйи, үрүҥү уонна куһаҕаны, хараны таба арааран олоххо туһаныы киһи олоҕор таба суолу тутуһарын үөскэтэринэн төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбиспэккэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэллэрэ эрэйиллэр. (2,8).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 112 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.