Кыыс оҕолору харыстааһын

Кыыс оҕолору харыстааһын диэн омук күүһүн-кыаҕын, буор кутун харыстааһын буолар.

Омук сайдыыта кэлэр көлүөнэлэри үөскэтииттэн уонна иитииттэн, үөрэтииттэн ордук улахан тутулуктааҕын билигин ситэн аахсыбаттар. Биир эмэ оҕону төрөтөн баран кыайан киһилии быһыылаах буолууга ииппэккэ, үөрэппэккэ, атаахтатан, киһиргэтэн кэбиһэртэн быстахтык быһыыланан, сыыһа-халты туттунан олохторун кылгатаннар, көрүүтэ-истиитэ суох хаалар кырдьаҕастар элбээтилэр.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта ыалтан, дьиэ иһиттэн үүнэн-сайдан тахсарын таба өйдөөн дьахталлары дьиэҕэ чугаһатан, дьиэ үлэлэринэн дьарыктаналларын үөскэтии оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаах, киһи буолуу суолунан сайдалларын ситиһиигэ тириэрдэр.

Дьахталлар олоххо аналларынан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии, иитии, үөрэтии буоларын былыргы сахалар билэн олоххо туһаналлар, дьиэ иһинээҕи үлэлэринэн дьарыктаннарар этилэр. Дьахталлар бу аналларын умнубут, хаалларбыт, сайдыылаахпыт диэн ааттанар Европа дойдуларын дьоно ахсааннара аҕыйаан, кэлиилэр баһылааһыннарыгар сыыйа киирэн эрэллэрин истэ-билэ сылдьабыт эрээри, үтүктэр санаа хаала илик.

Айылҕа бэйэтэ көмүскүүрүттэн, харыстыырыттан дьахталлар доруобуйалара эр дьоннооҕор бөҕө уонна көрсүө, сэмэй майгылара элбэҕиттэн урут түспэккэ, аһара барбакка сылдьалларыттан, быстах быһыыга түбэһэллэрэ аҕыйаҕыттан олохторун уһуннук олороллор. Россия дьахталлара олохторун сыалын сэбиэскэй былаас уларытан, эдэр эрдэхтэриттэн үөрэххэ, үлэҕэ умса анньыбатаҕа эбитэ буоллар оҕо төрөтөр сыалларын аһара толоруо этилэр.

Дьон бары эттэрин-сииннэрин харыстаатахтарына, көрдөхтөрүнэ-иһиттэхтэринэ эрэ уһун үйэни ситиһэр кыахтаналларын билэллэр. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө-сэмэй буолууга иитии, үөрэтии буолар. Аныгы дьахталлар эр дьону үтүктэ сатыылларыттан билигин харыстаналлара аҕыйаан иһэр.

Дьахталлары харыстааһын диэн кыыс оҕолору харыстааһынтан, көрүүттэн-истииттэн, улааттаҕына кэргэнигэр ыраас кыыһынан тиксэрин ситиһииттэн саҕаланарын былыргы сахалар билэллэрэ, олохторугар быһаччы туһаналлар этэ. Кыыс оҕолорун “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэн, улаатыннаран кэргэнигэр ыраас кыыһынан туттараллара. Былыргы сахалар кыыс оҕону көрүүлэрин-истиилэрин уратытынан эргэ тахсыар диэри атын эр киһилиин сылдьыспатын кытаанахтык ирдииллэрэ.

Ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһини утумнуур, ол аата киниттэн бэриллибит буор куттаах оҕону төрөтөр кыахтааҕын аныгы наука билиммэккэ сылдьан баран, билигин үөрэтэн эрэр. Былыргы сахалар бу үөрэҕи билэллэрэ уонна олохторугар быһаччы туһаналлара, кэргэн тахсар кыыс оҕо ыраас кыыһынан кэргэнигэр тиксэрин эдэр эрдэҕинэ кэргэн биэрэн ситиһэллэр этэ.

Билигин оскуола үөрэҕэ аһара уһаан 11 сылга тиийбитэ кыыс оҕолору харыстааһыҥҥа, кыыстарынан эргэ тахсыыларыгар улахан буортуну оҥорор. Аныгы сайдыылаах, “айыыны элбэхтик оҥор” диэн сыыһа үөрэххэ иитиллэр кыыс оҕо, эр дьону боруобалаан көрбөккө эрэ, оскуоланы бүтэриигэ тиийбэтэ кырдьык буолла. Оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэриттэн эр дьон утумнарын, буор куттарын харыстааһын суох буолла.

“Төрүт уус ыал оҕото” диэн өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах, сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтүүгэ сыһыаннаах этии билигин хаалан сылдьар. Эдэр эрдэҕинэ атын эр киһилиин элбэхтик сылдьыспыт кыыс эр киһини утумнуур оҕону кыайан төрөппөтүн билигин телегония науката үөрэтэ сылдьар. Былыргы сахалар кыыс оҕону харыстааһыннара диэн кэргэн таҕыстаҕына кэргэнигэр бэйэтин утумнуур оҕону төрөтөрүгэр аналланара, ол аата эр киһиттэн бэриллибит буор куттаах оҕо төрүүрэ. Дьахтар бэйэтигэр маарынныыр оҕону хайа баҕарар эр киһиттэн төрөтөр кыахтаах буоллаҕына, эр киһи бэйэтин утумнуур оҕону, ыраас кыыс оҕоттон эбэтэр бэйэтин дьахтарыттан эрэ төрөтөр кыахтаах. Эр дьон бэйэлэрин утумнуур оҕолонуохтарын баҕарар буоллахтарына ыраас кыыс оҕону кэргэн ылыа уонна кыыс оҕолору харыстааһыҥҥа ылсыһыа этилэр.

Билигин статистика ааҕарынан Россияҕа эр дьон орто саастара биэс уон аҕыс сылынан бүтэр буоллаҕына, дьахталлар орто саастара сэттэ уон үскэ тиийэрэ биллэр. Дьахталлар 55 саастарыгар пенсияҕэ тахсар буоллахтарына, эр дьон 60 саастарыгар биирдэ тахсаллар, үгүстэр пенсия ылар саастарыгар олох да тиийбэттэр. Эт-сиин тутулуктарын үөрэтии түмүгүнэн дьахталлар төрөөбөт буолбут кэмнэриттэн ыла өйдөрө-санаалара дьэ көнөрүттэн араас туһалаах үлэлэргэ таһаарыылаахтык, эр дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиэхтэрин сөп. Сэбиэскэй былаас оҥорбут үтүөтэ, дьахталлар эр дьоннооҕор эрдэ пенсияҕэ тахсыылара эт-сиин көрдөбүллэригэр сөп түбэспэт.

Сэбиэскэй былаас дьахталларга үчүгэй курдук көстөөрү араас элбэх көмөлөрү биэртэлээн кэбиспитэ омуктар сайдыыларыгар, ахсааннара элбииригэр мэһэйи оҥорор. Арҕааҥҥы омуктары үтүктэн биир эмэ оҕолоох буолуу аҕыйах ахсааннаах омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэрэ саарбаҕа суох. Европа олохтоох омуктара ахсааннара эбиллибэт буолбута ыраатан эрэриттэн кэлии омуктар баһылааһыннарыгар киирэн эрэллэрин истэ-билэ сылдьаллар эрээри кыһамматтар.

Эдэр, төрүүр кыахтаах дьахталлары ыарахан үлэттэн харыстааһын суолтата сүттэ. Тэҥ буолууну сыыһа саныылларыттан аныгы дьахталлар эр дьонтон туохха да хаалсымаары дьулуһаллара эттэрин-сииннэрин уратыларыгар сөп түбэспэт. Дьахтар эдэр сааһыгар харыстанар, оҕолонор аналлаах, онтон төрөөбөт буоллаҕына, бары үлэлэри үлэлиэн дьэ сөп буолар, эр дьону кытта этин-сиинин туруга ол кэмтэн ыла тэҥнэһэр.

Билигин сорох эр дьон кыра кыргыттарга саба түһэллэрэ элбээбититтэн кинилэри харыстыыр санаа дьоҥҥо барыларыгар тарҕанна. Оннооҕор Государственнай думаҕа киллэрэн саҥа сокуон ылынан эрэллэр. Бу үтүө санаа туһалаах буоларын туһугар салгыы баран кыргыттары барыларын кэргэн тахсыахтарыгар диэри харыстааһыҥҥа кубулуйара уонна оскуолаҕа үөрэтии уолаттартан туспа уонна кылгас эбитэ буоллар омук сайдыытыгар, ахсаана эбиллэригэр туһаны оҥороро улахан буолар.

Өй-санаа үөрэҕэ халыйыыттан тахсан, урукку көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕэ тарҕанар. “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэх кыргыттар кыыстарын харыстаабат, хайа эрэ түбэһэ түспүт эр киһилэригэр биэрэ охсоллорун, айыыны оҥоро сатыылларын үөскэтэр.

Кыыс оҕолору харыстааһын диэн омук сайдан, үүнэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тупсан иһэрин бэлиэтэ. Сайдыылаах буор куттаах оҕону сааһырбыт, олоххо уопутурбут, үөрүйэхтэри үөскэтиммит эр киһи төрөтөр кыаҕа улаатарынан эдэр кыыс сааһырбыт эр киһиттэн уол оҕону төрөттөҕүнэ сайдыылаах буор куттаах буолуон сөбүн туһаныллар.

Дьахталлары харыстааһын диэн ыарахан, күн аайы үлэлэнэр үлэни үлэлэппэт буолуу уонна кыыс оҕолору харыстааһын, ол аата оҕо төрөтөр кыахтарын харыстааһын буолар. Бу быһаарыыны ахсааннара аҕыйаан иһэр омуктар аан бастаан туһаннахтарына, омук ахсаана эбиллиитин, төрүүр оҕолор хаачыстыбалара тупсуутун, үлэни-хамнаһы кыайалларын ситиһэллэр. (1,91).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.