Кыыс оҕолоох ыаллар
Былыргы кэмнэргэ эргэ тахсар кыыс оҕо энньэ баайын бэлэмнээн баран анаан-минээн киэргэтиини, симээһини оҥорон саҥа ыалы тэрийэр аналын бэлиэтииллэрэ. Кыыс ыалы тэрийэрин, эр киһиттэн ылыммыт сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтөр аналлааҕын кыра эрдэҕиттэн билэн улаатарын ситиһэллэрэ.
Кыыс оҕо бу айылҕаттан аналын кыра эрдэҕиттэн билэн, ийэ кутун иитэн улааттаҕына өйө-санаата сайдан кыыһын харыстанар кыаҕа улаатар уонна кыратыттан үөскээбит ыалы тэрийэр, оҕо төрөтөр баҕа санаатын толорор кыахтанар. Кыыс оҕо энньэтэ улаатан истэҕинэ бэлэмнэнэн иһэриттэн эргэ барарын билэ сылдьара үөскүүр.
Билигин кыыс оҕо айылҕаттан аналын тутуспат буолууттан кыыс оҕолоох ыаллар айылҕаттан баттаммыт курдук сананыылара үөскээн сылдьар. Кыыс оҕону улаатыннаран эмиэ уол оҕо курдук үлэһит оҥостууну сэбиэскэй былаас киллэрэн кэбиспитин уларытан, урукку оннугар киллэрии ирдэнэр буолла. Кыыс оҕону үлэһит оҥостуу олоххо аналын сыыһа сыаналааһынтан үөскээн тахсыбытын көннөрдөххө эрэ омук ахсаана эбиллэн сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.
“Кыыс омук анала” диэн өс хоһооно кыыс оҕо атын аймахтарга эргэ баран ол аймахтарга сайдыыны аҕаларын биллэрэр аналлаах. Аҕа уустара, аймахтар сайдыылаах буор куттарын оҕолоругар биэрэн ахсааннарын элбэтэрин тэҥэ, үлэни кыайалларын үөскэтэрэ үрдүктүк сыаналанар. Ыраас кыыс оҕо эргэ барарыгар энньэтин сыаната биллэр үрдүк буолар.
Кыыс оҕо ыалы тэрийэр. Сааһын ситтэҕинэ энньэтин бэлэмнэнэн баран сөп түбэһэр халыымы мунньуммут эр киһи кэлэн ыйыттарарын кэтэһэр. Эргэ тахсан эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕолору төрөтөн аҕа уустарын аан маҥнай сайыннарар. Аймахтары, омук ахсааннарын элбэтэр аналын толорор уонна “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиигэ сөп түбэһэн кэлэр олоҕун оҥостор. Ону тэҥэ, оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэн төрүт өйүн-санаатын олохтоон биэрэринэн олоҕун хайдах олорорун төрүттүүр. Оҕо ийэ кута хайдах иитиллэр да олоҕун соннук олороро үөскүүрүнэн ийэтин оруола ордук улаатар. Сахалар ону быһааран оҕо төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттар.
Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэр тутулугу тутуһан сайдан иһэр. Уол оҕо бэйэтин аймахтарын сайыннарар буоллаҕына, кыыс оҕолоох ыаллар атын аймахтар ахсааннарын элбэтэр, сайдыылаах буор куттарын тарҕатар аналлара омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр. Ол иһин кийиит кыыһы киэргэтэллэр, симииллэр уонна энньэтин эрдэттэн бэлэмнииллэр.
Кыыс оҕо айылҕаттан сааһын ситтэр эрэ оҕо төрөтөр аналлаах. Бу аналын таба туһаннаҕына олоҕун сыалын ситиһэр кыахтанар. Дьахтар эдэригэр оҕо төрөтөр кыаҕа улаханын таһынан оҕото доруобай буолан төрүүрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Сахалар дьахтар оҕо төрөттөҕүнэ дьиэ үлэтиттэн атын үлэни үлэлээбэтин туһаналлар. Оҕо улаатан истэҕинэ туһа киһитэ оҥорон үлэни үлэлииргэ үөрэтиини ийэ кута иитиллэр кэмигэр ийэтэ иитэн биэрэрэ табыллар. Оҕо өйө-санаата сайдыыта ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла 5 сааһыгар диэри күүскэ сайдарыттан, бу кэмҥэ ийэтин үөрэҕэ оҕоҕо үйэтин тухары туһалыы сылдьар.
Сэбиэскэй былаас дьону барыларын үөрэхтии сатаан албыҥҥа киллэрэн дьахталлар олохторун сыалын тосту уларытан кэбиспитэ. Бары араас үөрэхтэри баһылыы сатааннар айылҕаттан анаммыт олохторун сыалын умнан сылдьалларыттан саха омуга ахсаана эбиллэрэ быста аҕыйаата. Билигин ырыынак кэмигэр бу сыыһаны көннөрүү, урукку оннугар төннөрүү, ол аата ыал буолуу үгэстэрин туһаныы эрэйиллэр буолла.
Оскуолаҕа уонна үрдүк үөрэххэ уһуннук үөрэтии кыыс оҕолорго оҥорор куһаҕаннара манныктар:
1. Оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара уһуннук уолаттары кытта үөрэтэллэриттэн кыргыттар бары бэйэ-бэйэлэрин үтүктэннэр эдэр дьахталларга кубулуйаллар. Ону тэҥэ, үрдүк үөрэххэ үөрэтэ сатааһын аһара уһууруттан боруоба устааччыга кубулуйара элбээтэ.
2. Дьахтар уһуннук үөрэтиллэр үөрэҕи ситиһээри хойутаан эргэ тахсан оҕолонуута ыарыһах оҕолору төрөтөрүн элбэтэр уонна оҕолорун буор кутун, утумнааһынын буккуйан кэбиһэр.
3. Хойутаан баран онтон-мантан булунан оҕоломмута буор кута буккуллан сатаан саҥарбат, хамсаммат оҕо буолан хаалара таҥара накааһыгар түбэһэригэр тириэрдэр.
4. Бүппэт үөрэҕи эккирэтэ сатаан уонна “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн өс хоһоонун тутуспаттан үгүстэр төрүүр саастарын аһаран кэбиһэн баран сааһырдахтарына соҕотохсуйан эрэйдэнэллэр.
Россияҕа олохтоох кыра омуктары мөлтөтө сатааһын ыраахтааҕы былааһын кэмиттэн ыла саҕаламмыта. Кыра омуктары мөлтөтүүгэ анаан сэбиэскэй былаас үөрэҕи тарҕатабыт диэн албыны туһанан дьахталлары эргэ тахсалларыгар көҥүллэринэн ыыппыта улахан хамсааһыны оҥорбута салҕанан аһара баран эрэр. Дьахталлар бэйэлэрин талбыттарынан эр киһини талан ылалларын олохтооһун имэҥи бастакы оруолга тахсарын үөскэтэн төрүүр оҕолорун туһунан санааларын суох оҥорон сылдьар.
Аҕа уустара, аймахтар сайдан иһиилэрэ эр киһи уонна дьахтар айылҕаттан аналларын толорон олохторун олордохторуна эрэ ситиһиллэр кыахтаах:
1. Эр киһи үлэлээн, хамсаан туһалааҕы оҥорон, баайы-малы булунуута уонна үлэни сайыннарыыта.
2. Дьахтар элбэхтик төрөөн аҕа уустарын, аймахтары элбэтиитэ.
Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн олоххо сайдыыны баһылаан иһиилэрэ хардары-таары кэлэн иһэр. Эр дьон баһылыыр кэмнэригэр омук үлэни кыайара улаатан, саҥаны айыылары оҥорон олоххо киллэрэн иһэллэрэ ситиһиллэр. Дьахталлар баһылыыр кэмнэригэр омук дьонугар уларыйыылар, атын хааннаах дьону кытта холбоһуулара эбиллэн саҥалыы үөскээһин кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.
Омук уларыйыыта, атын саҥа омугунан солбуллуута этэ-сиинэ мөлтөөһүнүттэн, буор кута буккуллуутуттан, үлэни кыайбат кэмэ кэлэриттэн тиийэн кэлэрин таба сыаналааһын ирдэнэр көрдөбүл буолар. “Хоро салаҥ” диэн үлэни кыайбаттарын бэлиэтээн, сирэн хос ааттаабыттарын кэнниттэн хоро омуктар сахаларга уларыйбыттар.
Кыыс оҕолоох ыаллар аҕа уустарын, аймахтары сайыннарар аналлаахтар. Бу аналларын толорор туһугар эр киһиэхэ уонна дьахтарга айылҕа биэрбитин таба туһаналлара эрэйиллэр.
Саха омук сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн сылдьар. Омук сайдыыны ситиһэрэ салҕанан иһэрин туһугар көҥүлүнэн барбыт дьахталлары бэрээдэккэ киллэрдэххэ эрэ табыллар. Дьахталлар көҥүллэринэн бардахтарына ыарыһах оҕолору, үлэни кыайбаттары төрөтөн элбэтэллэр уонна кыайан ииппэккэ бас-баттах быһыылаах эдэрдэри үксэтэллэрэ сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибэт.
Мусульманнар итэҕэллэрэ күүстээх, былыргы кэмҥэ үөскэппит олохторун үөрэҕин диктатураҕа кубулутан тутуһа, толоро сылдьаллар. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһан кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэллэриттэн эр дьон сайдыылаах буор куттарын тарҕатан, күүстээх, кыахтаах дьонноро элбээн иһэллэриттэн атыттарга баттааһыннары үөскэтэллэр. Билигин ахсааннара эбиллибэт буола муомурбут Европа дойдуларыгар тиийэн үлэһитинэн киирэллэрэ элбээн иһэр.
Кыыс оҕо аҕа уустарын, аймахтары эр киһи сайдыылаах буор кутун тарҕатан сайыннарар аналлааҕын туһанар омуктар сайдыыны, ахсааннара эбиллиитин ситиһэллэр. (1,90).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.