Кыттааччы ырытыыта:Афанасьева Елизавета Валериановна
Иванов Николай Иннокентьевич - Куола учуутал
[биики-тиэкиһи уларытыы]Иванов Николай Иннокентьевич-Куола учуутал
Николай Иннокентьевич Иванов-Куола учуутал (27.10.1915, Мочууһун (Кутана) нэһилиэгэ, Сунтаар улууһа, Бүлүү уокуруга, Саха уобалаһа – 30.01.1999) – Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, РФ үөрэҕэриитин туйгуна, Сунтаар улууһун уонна Кутана нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха сирин учууталларын сийиэһин икки төгүллээх делегата. Ис хоһооно: Олоҕун олуктара Дьиэ кэргэнэ, аймахтара Куола учуутал үлэлэрэ Наҕараадалара Үөрэнээччилэрэ Кингэлэрэ Аатын үйэтитии
Олоҕун олуктара 1915 сыллаахха, алтынньы 27 күнүгэр Сунтаар улууһугар Мочууһун нэһилиэгэр, дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Икки хараҕа суох тулаайах эмээхсин оҕото, Советскай былаас баар буолан, оскуолаҕа уон икки сааһын туоларыгар, хойутаан да буоллар кирбитэ. Үөрэххэ дьоҕурдаах уонна улахан баҕалаах буолан, умсугуйан үөрэммитэ уонна Сиэйэҕэ сэттис кылааһы ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Оскуолаҕа үөрэниэҕиттэн общественник буолан, пионерскай хомсомуольскай үлэлэргэ көхтөөхтүк кыттыбыта. Учууталлара бастыҥ үөрэнээччини оскуолаҕа учууталынан үлэлииргэ мэктиэлээбиттэрэ. Ол гынан 1931 сыллаахха Элгээйи сэттэ кылаастаах оскуолатыгар начальнай кылаас учууталынан үлэлээн барбыта. Бу кэмҥэ билигин киэҥник иллибит Иван Арбитаны кытта биир хоско олорон, өр сыллаах айымньылаах үлэтин саҕалаабытынан киэҥ туттара. 1936 сыллаахтан Николай Иннокентьевич ханна да харыс халбарыйбакка Кутана оскуолатыгар үйэ аҥаарыттан ордук кэмҥэ үүнэр ыччаты, кэнэҕэски кэнчээрини иитиигэ үтүө суобастаахтык үлэлээтэ. Дьиэ кэргэнэ, аймахтара Иванова Любовь Егоровна – кэргэнэ, алын кылаас учуутала 3 уолаттардаах – Руслан, Гена, Коля 4 кыргыттардаах – Мила, Светлана, Изабелла, Мотрена Элбэх сиэннэрдээх уонна хос сиэннэрдээх. Куола учуутал үлэлэрэ 1937 сыллаахтан кыраайы үөрэтиинэн утумнаахтых дьарыктаммыта. Кутанаҕа маҥнайгы кыраайы үөрэтэр музейы төрүттээбитэ. Маҥнай кыраайы үөрэтэр муннук курдук тэрийбитэ, билигин улаатан 3600 экспонааттаах, 4 улахан салаалаах улуус, өрөспүүбүлүкэ биир кырдьаҕас музейа буолан үүннэ. Нэһилиэгин алаастарын бары өттүнэн чинчийэн « Сүүс алаас» диэн научнай суолталаах кинигэни суруйбута. Алаас топониниката, историческай олоҕо, олоро сылдьыбыт дьоно, ото-маһа, көтөрө-сүүрэрэ, дойдуга биэрэр туһата – барыта бу үлэҕэ сырдатыллар. 1995 сылга Н.И Иванов аҕыс уон сааһын туолуутугар «Сээркээн сэһэннэр, үтүө үгэстэр» диэн маҥнайгы кинигэтин таһааттарбыта. Бүтэһик үлэтэ Кутана дьонун төрүччүлэрин оҥорбута. Наҕараадалара 1938 сыллаахха Райсовет бочуотунай грамотатынан бэлиэтэммитэ. 1948 сыллаахха САха АССР Верховнай Советын Бочуотунай грамотатынан. 1958 сыллаахха “Үөрэх туйгуна ” знагынан бэлиэтэммитэ. 1968 сыллаахха Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учууталын аатын иҥэрбиттэрэ. Российскай Федерация үорэҕэриитин туйгуна, үлэҕэ килбиэнин иһин мэтээллэрдээх.
Үөрэнээччилэрэ
Кырдьаҕас учуутал бэйэтин биллиилээх үөрэнээччилэринэн академиктар: В.Г. Кривошапкин, Е.Г.Егоров, А.К. Акимов, наука кандидаттара Е.А.Давыдов, А.Е.Гурьева, А.И. Кривошапкин, В.П. Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учууталлара:
И.П. Назаров, П. И. Федоров, В.Е.Александров, Р.П.Максимова.
Үтүөлээх геологтар Н.А.Давыдов, К.М Федорова у.д.а Николай Иннокентьевич төрүттээбит музейын кини талааннаах үөрэнээччитэ “Үлэ албан аат” орденын кавалера Т.С. Кириллин салайан салгыы үлэлэтэ сылдьар. Онон Н.И. Иванов үөрэнээччилэрэ кини аатын ааттата тураллар. Кинигэлэрэ «Сээркээн сэһэннэр, үтүө үгэстэр» – 1995с. Бастакы кинигэтэ “Куола учуутал кэс тыла” – 1996с. Иккис кинигэтэ “Сунтаар Кутанатын төрүттэрэ” – 2012 сыллаахха оҕолоро кини суруйуутунан таһааттарбыттар. “100 алаастар” – 2015 сыллаахха оҕолоро таһааттарбыттар Аатын үйэтитии Н.И. Иванову дойдутугар билигин да ытыктаан, сүгүрүйэн Куола учуутал диэн өрө тутан ааттыыллар. Ол курдук кини эдэр сааһыгар учуутал буоларга ананан төрөөбүт курдук, бүтүн олоҕун анаабыт. Дьонун сэргэтин, ыччатын махталын ылар. Уйэ аҥаарыттан ордук кэмҥэ үлэлээбит кырдьаҕас учуутал коллегаларыгар, ыччаттарыгар этэр кэс тыла, биллэн туран элбэх. Оҕону иитии, төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрии, айылҕаҕа харастабыллаахтык сыһыаннаһыы, ийэҕэ, аҕаҕа ытыктабыл – бу барыта уйэ аҥаара оскуолаҕа үлэлээбит учуутал иҥэрбит, санаатыгар иитиэхтээбит биһирэҥнээх тыллара биһигини инникигэ, үтүөҕэ-кэрэҕэ, кынаттыыллар. Литература: 1. Н.И.Иванов – Куола учуутал “Сунтаар Кутанатын төрүттэрэ». Дьок., 2015 с. 2. Н.И.Иванов – «Сээркээн сэһэннэр, үтүө үгэстэр» – Дьок.,1995 с. .