Кыттааччы:U.lyuba
Августа Ада Кинг (төрөөбүтүнэн Байрон), графиня Лавлейс, Ада Лавлейс аатынан быдан биллиилээх — англия математига. Чарльз Бэббидж вычислительнай машинатын ойуулаабытынан уонна бастакынан программа суруйбутунан биллэр. «Цикл» уонна «рабочая ячейка» диэн терминнары олоххо киллэрбит. Аан дойдуга бастакы программиһынан аатырар[1][2].
Биография[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ада Лавлейс 1815 сыллаахха ахсынньы 10 күнүгэр төрөөбүтэ. Дьиэ кэргэнигэр соҕотох оҕо. Аҕата – англия поэта Джордж Гордон Байрон, ийэтэ – Анна Изабелла Байрон (Анабелл). Анна Изабелла Байрон математиканы интириэһиргиириттэн, кэргэнэ кинини «Королева параллелограммов» диэн хос ааттаабыт. 1816 сыллаахха муус устар 21 күнүгэр Байрон кэргэнин кытта арагҕыспыт уонна Англияттан көспүт.
Кыыһы аҕатын бииргэ төрөөбүт эдьиийин аатынан ааттаабыттар Огаста (Августа) диэн. Ийэлээх аҕата арахсыбыттарын кэннэ кинини Ада диэн ааттыыр буолбуттар, эбиитин библиотекаттан аҕатын кинигэлэрин суох оҥорбуттар.
Ийэтэ саҥа төрөөбүт оҕону төрөппүттэригэр хаалларан баран, оздоровительнай круизка барбыт. Кыыһа сааһын ситэн эрдэҕинэ төҥнөн кэлбит. Ада төрөппүттэрин кытта сыһыана чуолкайа суох.
Аданы үөрэттэрэргэ ийэтэ урукку учууталын шотнлан математигы Огастес де Морганы уонна биллилээх Мэри Сомервилльи, француз тылыттан «Трактат о небесной механике» Пьер-Симон Лаплас кинигэтин тылбасстаабыта, ыҥырбыт. Мантан ыла Ада Мэрины холобур туттар буолбут.
1833 сыллаахха бэс ыйын 5 күнүгэр Ада Чарльз Бэббиджтыын көрсөр, кини туһунан бастакытын Мэри Сомервилльтан истэр. Билсэр бириэмэлэригэр Чарльз Бэббидж Кэмбриджскай университетка математика кафедратыгар профессордыыр. Ада киниттэн ураты өссө атын улуу дьоннору кытта билсиһэр: Майкл Фарадейдыын, Дэвид Брюстердыын, Чарльз Диккенсомныын уонна да аттыттары кытта.
Профессор буолуон иннинэ Бэббидж ахсааны сүрбэ чыһылаҕа диэри туочунай суоттуур машинаны ойулаабыт. Бу машинатын ойулааһынын чертежа премьер – министрга тиэрдиллибит. 1823 сыллаахха вычислительнай машинаны тутарга бастакы субсидия бэриллибит. «Большая разностная машина Бэббиджа» бастакы компьютер буолар. Машинаны 10 сылы быһа туппуттара, кини конструкцията ыараан испитэ, уонна 1833 сыллаахха үп харчы бэриллэн бүппүтэ.
1835 сыллаахха мисс Байрон 29-с саастаах Уильям Кинга, Кинг 8-с баронугар, кэргэн тахсар. Сотору соҕус кэрэгэнэ Лавлейс лордун аатын сүгэр. Кинилэр үс оҕолоноллор: Байрон, 1836 сыллаахха ыам ыйын 12-с күнүгэр төрөөбүт, Анабелла (Леди Энн Блюн), 1837 сыллаахха балаҕан ыйын 22 күнүгэр төрөөбүт, уонна Ральф Гордон, 1839 сыллаахха от ыйын 2 күнүгэр төрөөбүт. Ол гынан баран Ада кэргэнин да, оҕолорун да сөбүлүүр дьарыгар мэһэйдэппэтэх. Кэргэн тахсыбыта улахан туһахтаах этэ, кини үлэлитингэр уп харчынан көмө баар буолбута.
1842 сыллаахха Чарльз Бэббидж Туринскай университетка бэйэтин аналитическай машинатын туһунан семинар ааҕарга ыҥырыллыбыт. Ол кэмҥэ Луиджи Менабреа, итальянскай инженер уонна кэлин Италия премьер – министра, Бэббидж лекцияларын француз тылыгар суруйан, Женева Общественнай библиотекатыгар таһааттарбыт. Бэббидж доҕоро, Чарльз Уитстон Аданы Луиджи концпектарын английскайга тылбаастаан уонна быһаарылаан суруйарга көрдьөспүт. Леди Лавлейс үлэтин ААЛ диэн акронимнаах тарҕаппыттар, үлэтэ бэйэтэ Менбреа записьтарын кытта уонна 52 сирэй ойулааһыннаах быдан киэҥ буолбут.
Бу үлэ иһигэр Ада аналитическай машинаҕа Бернулли чыыһылаларын суоттаныытын ойулуур. Бу ойулааһыны бастакы көмпүүтэргэ туттуллар программа диэн биһирэммит. Ада олоҕун тухары машина Бэббиджа оҥоруллубатаҕа, ол да буоллар Ада Лавлейс бастакы программист буолар. Кини үлэтигэр Жаккардовый станок сибэкки уонна сибэрдэх тигэрин курдук аналитическай машина сатаан алгебраическай формулалары суоттуон сөбүн суруйбут.
Ада Лавлейс 1852 сыллаахха сэтинньи 27 күнүгэр рак ыарыытын эмтиир бириэмэлэригэр хаана баран өлбүт (аҕата эмиэ хаана баран 36 сааһыгар өлбүт). Кинини Байроннар фамильнай склептарыгар аҕатын таһыгар көмпүттэр.
Туттуллубут литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- James Essinger. Ada's Algorithm: How Lord Byron's Daughter Ada Lovelace Launched the Digital Age. — Melville House, 2014. — ISBN 9781612194080.
- Dorothy Stein. Ada: A Life and a Legacy. — MIT Press, 1985. — (Mit Press Series in the History of Computing). — ISBN 9780262192422.
- Betty Alexandra Toole. Ada, the Enchantress of Numbers: Poetical Science. — Critical Connection, 2010. — ISBN 9780615397269.