Кыттааччы:Tastygina ns

Федор Кузьмич Попов

Биография

Федор Кузьмич Попов ахсынньы 8 күнүгэр 1921 сыллаахха Поповтар дьиэ кэргэннэригэр сэттэ о5оттон алтыс соҕотох уол о5онон  Мэҥэ Хаҥалас улууһугар иккис Баатара нэһилиэгэр күн сирин кѳрбүтэ. Аҕата Кузьма Самсонович оҕолорун  кыра эрдэтхэтэриннэт үлэҕэ-хамнаска үѳрэтэн-такайан улаатыннарбыта. 1930 сыллаахха «Октябрь» колхуоска дьиэ кэргэнинээн үлэлии киирбиттэрэ, Сүөдэр 9 саастаа5ар. Улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиир буолбута.

1931 сыллаахха, 10 саастаа5ар оскуолаҕа киирбитэ. Алааһыттан 9 километр ыраахсиргэ  сатыы баран үѳрэнэн кэлэрэ. Үѳрэҕин таһынан Сүөдэр дьиэ ис-тас үлэтигэр дьонугар илии-атах буолара. Кыһынын үѳрэнэн, сайынын колхуоска үлэлиирэ.

1936 сыллаахха 5 кылааһы бүтэрэн баран аҕата ыараханнык ыалдьан оскуолатыттан тохтообута, уонна колхуоска күүстээх үлэтин саҕалаабыта. 1937 сыл кыһынныгар Сүөдэр үлэтин таьынан бииргэ улэлиир дьонун  сүүрбэ киһини ахсаан ааҕарга уонна суруйарга уорэппитэ.

19 сааһын туолбутун кэннэ 1940 сыллааха ѳр сылларга үлэлээбит «Октябрь» колхуоһугар биригэдьииринэн талыллар. Сүөдэр наһаа ирдэбиллээх, эппиэтинэстээх, үлэһиттэрин кытта өрүү тэҥҥэ сылдьар буолан, үчүгэй салайааччы хайҕабылын ылбыта.

Сэрии кэмигэр

Сэрии саҕаланыытыттан 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүттэн колхуос туруга биллэрдик уларыйбыта. Эр дьон бары фроҥҥа барыталаабыттара. Үлэһит тиийбэккэ эр дьон үлэтин дьахталлар, о5онньоттор, о5олор улэлиир буолбуттар.

Сэрии саҕаланыаҕыттан Сүѳдэр фроҥҥа бэйэтин баҕатынан ийэ дойдутун кѳмүскүү барыан баҕарара. Бэс ыйын 24 күнүгэр 1941 сыллааха Сүѳдэр сэриигэ ыҥырыллар, колхуоһун үлэтин улахан убайыгар Бүѳтүргэ хаалларар.

Тѳрѳѳбүт алааһыттан арахсан барарыгар Сүѳдэр «Сэрии бүттэҕинэ тѳннѳн кэллэхпинэ кэлбит күммүн суруйуом» диэн 3 миэтилэрээх остоолбо туруоран хаалларбыта.  Дьонуттан барарыгар «ийэ дойдубун чиэстээхтик кѳмүскүѳм,  төрөөбүт дойдубар тѳннүѳм» диэн эрэннэрбитэ.

Баатара нэһилиэгин 154 чулуу уолаттара ийэ дойдуларын кѳмүскүү барбыттара. Олортон 71 киһи сэрии хонуутугар олохторун толук уурбуттара, сураҕа суох сүппүттэрэ.

Сүѳдэр Попов  Хотугулуу-арҕааҥҥы Украинаны босхолуур Киин фронт 61-с армиятын 81-с стрелковай дивизиятын 467-с стрелковай полкатын 3-с стрелковай ротатын стрелогунан сулууспалаабыта. Оҥорбут хорсун быһыыта: Черниговскай уобалас Любеческай оройуоннаа5ы Любечь диэн сэлиэнньэтин арҕаа  ѳттүгэр ѳстѳѳх сэриилэһэргэ табыгастаах кирбиигэ бѳҕѳргѳтүүгэ олорон, күүстээх эбит.  1943сыл алтынньы дь күнүгэр бастакылартан биирдэстэринэн ууга ыстанан киирэн Днепр уҥа биэрэгэр туораабыта. Сулууспалаабыт чааһын 467-с стрелковай полк командира полковник Рыбченко 1943 сыллаахха алтынньы 5 күнүгэр докладной туьэрэр.

“ Немец талабырдьыттарын утары биһиги чаастарбыт кимэн киирэр сэриилэригэр, ордук Днепр өрүһү туорааһыҥҥа, табаарыс Попов бэйэтин эрдээх, дьулуурдаах уонна харса суох сэрииһит быһыытын көрдөрдө. Черниговскай уобалас Любеческэй оройуннааҕы Любечь диэн сэлиэнньэтин арҕаа өттүгэр өстөөх сэриилэһэргэ табыгастаах киирбиигэ бөҕөргөтүүгэ олорон, күүстээх артеллерийскай-минометнай уотунан уонна авиацианан буомбалааһыҥҥа биһиги сэриилэрбит Днепр өрүс уҥа биэрэгэр туоруулларын мэһэйдээбитэ.

Табаарыс Попов өлөртөн куттаммакка, бастакылартан биирдэстэринэн ууга ыстаммыта, киирээт харбаабытынан барбыта. Өстөөх траншеятыгар бастаан ньдь офицердарын, саллааттарын кыдыйбыта, өстөөхтөн ручной пулемету былдьаан ылбыта. Табаарыс Попов, бэйэтин ротата өрүһү туораан эрэрин көрөөт, хардары атаакалаан киирэн иһэр өстөөхтөру утары суостаах уоту аһан , ротата өрүс уҥа биэрэгэр туорууругар кыаҕы биэрбитэ.  1943 сы алтынньы дь күнүн устатыгар өстөөх баһыйар күүстэринэн,артиллерия уонна авиация көмөтүнэн биһиги өруһу туораабыт подразделениебытыгар тоҕус төгүл хардары атааканы оҥорбута. Стрелковай ротаҕа тогүрүктээһиҥҥэ хаалар куттал суоһаабытын көрөөт, табаарыс Попов, бэрт түргэнник уоту аһар тосхолун уларытан, автоматынан уонна өстөөхтөн былдьааг ылбыт ручной пулеметунан утары атакалаан иһэр өстөөх 50-ҕа чугаһыыр саллаатын, офицерын өлөрөр, өстөөххө улахан хоромньуну таһааран, утары киирэр атаакатын чугуппута,онон биһиги сэриилэрбит Днепр  өрүс уҥа биэргэр туоруулларыгар көмөлөмпүтэ.” 

Сүөдэр Попов 1943 сыллаахха альынньы 10 күнүгэр сэрии толоонугар охтубута. Гомельскай уобалас Глушец сэлиэнньэтигэр көмүллүбүтэ.

1944 сыллаахха тохсунньу 15 күнүгэр СССР Верховнай Советын Президимун Ыйааҕынан сахалартан бастакы Советскай Союз Геройун аата иҥэриллэр. Саха ньургун уола Сүөдэр Попов сахатын сирин, төрөөбүт норуотун үрдүк эрэлин чиэстээхтик толорбута.

Туһаныллыбыт литература

1.     Филатова М.П. Биһиги Сүөдэрбит. – Дьокуускай: Бичик,2011.-101с.

2.    Колесова Т.С. Сэрии кэмин оҕолоро – Дьокуускай: Бичик, 2015- 195с.

3.    467-с стрелковай полк командира Рыбченко доклайднойа.

4.    Баатара нэһилиэгин Ф.К. Попов архивыттан