Кыттааччы:Lb.borisova26

Хараҥаччы ото, улахан хараҥаччы ото.

Хараҥаччы ото, улахан хараҥаччы ото. ( нууч. Чистотел большой), ( лат. Chelidonium majus L.). Мактыҥылар уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Кылгас морфологията.

Хараҥаччы ото кылгас силиргэхтээх, салаалаах сүрүн силистээх элбэх сыллаах от үүнээйи. Бары органнарыгар кытарымтыйар саһархай өҥнөөх үүтүҥү симэһиннээх. Умнаһа салаалаах, 30-60 см үрдүктээх, абына-табына түүдээх. Сэбирдэхтэрэ уочаратынан олороллор, бөдөҥнөр, эриллэҕэс салбахха маарынныырдыы хайытыллыбыттар. Сибэккитэ зонтиктыҥы. Хоруоната 8-16 мм уһуннаах чаҕылхай араҕас өҥнөөх түөрт эминьэхтээх. Аһа сручоктуҥу хоруопкачаан. Ыам ыйа бүтүүтүттэн күһүҥҥэ диэри сибэккилиир.

Тарҕанан үүнэр сирэ.

Очуос таастаах күлүктээх, сииктээх эниэлэр, ойуурдаах аппалар, сэндэлэс сырдык мутукчалаах ойуурдар,өрүстэр кытылларынааҕы талахтар.

Киин оройоннартан соҕуруу диэки сэдэхтик көстөр. Ол иһин эмкэ туттуллар сырье гынарга үүннэлиллэр.

Туттуллар органнара.

Сибэккилээх ото. Хараҥаччы отун сибэккилэнэрин тухары сотору-сотору хомуйан иһиллиэхтээх. Кыптыйынан кырыйыллар ордук. Үүнээйи сүлүһүннээх дьааттаах, сэрэнэн хомуйаллар. Хомуйа сылдьан сирэйи, хараҕы таарыйбакка буола сатыахха наада. Хомуйан бүтэн баран илиини кичэйэн суунуллуохтаах.

Химическэй састааба.

Хараҥаччы отун сүрүн дьайар веществоларынан алкалоидтар буолаллар. Барыта 20-чэҕэ чугаһыыр араас алкалоидтар араарыллыбыттарр, олор истэригэ хилидонин, гомохелодонин, протопин, берберин уо.д.а бааллар. Иьилэр бары сууммалара:хараҥаччы отугар 0,97-1,87% силиһигэр 1,9-4,14% тэҥнэһэр эбит (Тельятев, 1987). Хараҥаччы отугар баар алкалоидтар истэригэр хелеритин уонна сангвинарин диэннэр сүһүрүүнү, микробу өлөрөр активностаахтарын көрддөрбүттэр. Алкалоидтар үксүлэрэ наркотическай свойстволардаах уонна кутталлаах искэннэр улаатыыларын тохтотор дьоҕурдаахтар. Алкалоидтартан ураты хараҥаччы ото эфиирдээх арыылаах (0,01%), С битэминнээх (17 мг/%), каротиннаах (14,9 мг%),органическай кислотаалардаах (хенидовый, яблочнай, лимоннай, янтарнай флавоноидтардаах, сапониннардаах, А провитаминнардаах, фитоцинцидтардаах, холиннаах, гистаминнаах, тираминнаах, метиланиннаах, дубильнай веществолардаах ( Скляровскай, Губанов, 1989). Саха сиригэр үүнэр хараҥаччы ото сиэмэлэнэн эрдэҕинэ алкалоидтара: отугар 0,99%, силиһигэр 2,473% (Самарин, 1966). Сапониннар уонна дубильнай веществолар көсттүбэтэхтэр. Хараҥаччы отун алкалоидтара киин ниэрбэ систиэмэтин баттыыр, тууйар, ыарыыны намыратар уонна бактерианы өлөрөр дьайыылаахтара быһаарыллыбыт.

Медицинаҕа туттуллуута.

Научнай медицинаҕа хараҥаччы отун сүмэһинин таска үөнү, кандиломнары сиэтэргэ, оһоҕос уонна хабах искэннэрин, кыһыл волчанка саҥа саҕаланан эрдэҕинэ, быар уонна үөс ыарыыларын эмтииргэ туттуллар.

Туьаммыт литератуура.

Саха сирин үүнээйилэрэ А.П. Басыгыысова
Сахалыы халандаар