Кыттааччы:Bcuittt

Никита Семенович Горохов (1847 – 1895 гг.) сахалартан бастакы учуонай, этнограф, палеонтолог российскай научнай общество дьиннээх чилиэнэ.

Никитиа Семенович Горохов балаҕан ыйын 14 күнүгэр 1847 сыллаахха Верхоянскай куоракка төрөөбүтэ. Кини аҕата Семен Васильевич Горохов 1840 сыллаахтан Верхоянскай куоракка соҕотох атыыһыт этэ. Кини оччотооҕуга ыытыллар научнай экспедицияларга элбэхтик көмөлөспүтэ биллэр, ол курдук ссыылкаҕа ананан кэлбит этнограф, фольклорист Иван Александрович Худяковка Верхоянскай улууьун сахаларын фольклорун, остуоруйаларын, олонхону үөрэтэригэр уонна сурукка киллэрэригэр улаханнык көмөлөспүтэ. Олонхоһуттары, кэпсээнньиттэри кытта бэйэтин дьиэтигэр ыйы ыйынан олордон, Худяков кинилэр кэпсээннэрин, ырыаларын-тойуктарын, олонхолорун кэпсииллэригэр усулуобуйа тэрийэн көрүһүннэрэрэ, бэйэтэ да кэпсиирэ. С.В. Горохов көмөтүнэн Худяков үс эрэ сыл иһигэр үгүс-элбэх чинчийиилэри оҥорбута, сорох дьон оччо матырыйаалы билигин даҕаны уонунан сыллар устата хомуйаллар.

Никита Семенович аҕата Верхоянскай куоратыгар тохсунньу ый 1 күнүгэр, 1871 сыллаахха приходской училище арыллыытын тэрийбитэ уонна бастакы попечителинэн буолбута.

Ийэтэ, Христина Яковлевна, Худяков ыалдьан Иркутскайга барбытын кэнниттэн, кини суруйууларын бырахтарбакка уура сылдьыбыт, кэлин ол суруйуулар Императорскай Нуучча Географическай обществотын Илин-Сибиирдээҕи отделыгар тиксэн, 1890 сыллаахха «Верхоянский сборник. Якутские сказки, песни, загадки и пословицы, а также русские сказки и песни, записанные в Верхоянском округе И.А. Худяковым» диэн ааттаах кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыт. Н.С. Горохов бэйэтин кэпсээнинэн кини ахсааны ааҕарга, суруйарга бастаан ссыылкага үүрүллэн кэлбит хаайыылаах үөрэппит, онтон Худяковтуун дьарыктаммыт. Үөрэтэр, чинчийэр үлэ методикатыгар киниттэн үөрэммит. Кэлин аҕатын кытта Дьокуускай куоракка атыы ыла барса сылдьан олохтоох интеллигенцияны кытта билсибит уонна кинилэртэн кинигэ уларсан ааҕар эбит.

1868 сыллаахха Н.С.Горохов Глафира диэн 22 саастаах кыыһы кэргэн ылар уонна Дьокусскай куоракка олорор, онтон Өлүөхүмэ Уокуругар көһөн бараллар, онно булт управлениетыгар үлэлиир. 1872 сыллаахха, сайын аҕата өлбүтүгэр Верхоянскай куоракка кэргэнин кытта олохсуйа бараллар. Верхоянскайга тиийэн аҕатын үлэтин салҕаан атыынан-эргиэнинэн дьарыктанар, ол гынан баран кини атыыта оччо кыаллыбат, ол иһин 1880 сыллаахха дьиэлэрин атыылаан баран Дьокуускайга көһөн бараллар. Онтон эмиэ Өлүөхүмэҕэ тиийэн урукку үлэтигэр киирэр уонна олоҕун тухары онно хонтуораҕа үлэлиир.

Никита Семенович научнай чинчийэр үлэтэ 1872 сыллаахтан сагаланар. Кини күн-дьыл (метеорология) уларыйыытын кэтээн көрөр, температураны бэлиэтиир, этнографиянан, саха фольклорунан, палеонтологиянан дьарыктанар. Күнү-дьылы кэтээн көрөрүгэр кыра обсерватория тэриммит. Саха фольклорун, ырыатын-тойугун, олонхотун үөрэтэн сурукка тиһэн Иркутскайга ыытар эбит, онтон сороҕо бэчээттэнэн тахсыбыт. «Чледы шаманства у якутов», «Киннити. Отношение женщины к родне ее мужа» уонна «Үрүн Уолан» олонхо.

Верхоянскайга атыыһыттыы сылдьан Дьокуускайтан табаар ыла айанныырыгар айыл5аны кэтээн көрүүлэрин, географиятын туһунан суруйар. Ити үлэтин түмүгэр «Маршрут от г. Верхоянска до верховьев р. Дулгалах» уонна «Старый тракт от Верхоянска в Якутск» диэн ыстатыйалар Императорскай Нуучча Географическай обществотын Илин-Сибиирдээ5и отделыгар бэчээттэнэн тахсыбыттар. Үс үлэтэ Петербург куоракка бэчээттэнэр «Северная звезда» диэн журналга бэчээтэнэн тахсыбыттара биллэр. Ол журналга биир бэчээттэммит үлэтэ «Первое появление якутов в Верхоянском округе и обложение их ясаком русскими» диэн ааттаах, 1877 сыллаахха тахсыбыт. Ол ыстатыйата өссө 2011 сыллаахха «Вестник Северо-Восточного федерального университета им. М.К. Аммосова» сурунаалга бэчээттэммит.

Научнай эйгэҕэ ордук кини палеонтологическай булумньулара киэнник биллибиттэр. Палеонтологиянан дьарыгын Сибииргэ киэнник биллэр чинчийээчини Александр Лаврентьевич Чекановскайы кытта билсиэҕиттэн саҕалаабыт. Бытантай үрэҕэр ирбэт тонно шерстистай носорогу булбут. Ол носорог төбөтүн Москва куоракка ыыппыттар уонна Москвага антропологическай быыстапкаҕа экспонат быһыытынан туруорбуттарын олус сэргээбиттэр. Быыстапка кэнниттэн Зоологическай музейга биэрбиттэр, ол носорог төбөтө билигин да онно баар эбит.

Дьокуускайга көһөн барыан иннинэ 1879-80 сыллардаахха мамонт көрдөөбүтэ биллэр. Кини муспут элбэх суруйуулара, былыргы кыыллар уҥуохтарын булан мунньубут коллекцията барыта, 1881 сыллаахха Дьокуускай куоракка олорбут квартирата умайбытыгар, уокка былдьаналлар. Ол кэнниттэн Өлүөхүмэҕэ көһөн барыаҕыттан научнай чинчийэр үлэнэн көдьүүстээх дьарыга тохтуур, ол эрээри Иркутскайдаагы географическай обществоны кытта сибээһин сүтэрбэт.

Оҕолору уөрэтиигэ элбэх үтүөнү оҥорбут, үөрэтэргэ наадалаах кинигэнэн, учебниктарынан, пособиеларынан хааччыйар эбит, ол кэмнэ оскуолага төллүүрэ, ыарахан, сыаналаах атластар, минераллар, химическай эттиктэр коллекциялара бааллара. Оҕону үөрэтэргэ аналлаах туох саҥа тахсарын барытын ылан иһэр эбит. Киһи сөгөрө, кэрэхсиирэ диэн баар – бэйэтэ олорор киэн, алта хостоох, түөрт ампаардаах, араас тутуулардаах улахан тэлгэҕэлээх, куорат ортотугар турар дьиэтин оскуолага биэрэр уонна бэйэтэ куорат кытыытыгар турар, кыарагас тутуулаах, оскуолага анаан полицейскай управление атыыласпыт дьиэтигэр көһөн тахсар. Ол саҕана олохтоохтор үгустэрэ оскуоланы туһата суоҕнан ааҕаллара, оҕолорун оскуолаҕа ыытыахтарын баҕарбат этилэр. Уопсайа Верхоянскай куораттан уонна атын сирдэртэн Эдьигээнтэн тиийэ 12-14 эрэ оҕо үөрэнэрэ. Ыраахтан кэлбит оҕолор ыалга олорон, харчы төлөөн үөрэнэллэрэ, Никита Семенович бэйэтин дьиэтигэр икки оҕону босхо олордон үөрэттэрэр эбит. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕолору бэйэтэ суурэн-көтөн хомуйар, ордук дьаданы дьон оҕолорун мунньа сатыыр эбит. Оскуола библиотекатын эмиэ кини тэрийбитэ, ол библиотеката Саха сирин үрдүнэн саамай үчүгэйдэртэн биирдэстэрэ этэ. Ол иһин киниэхэ «Почетный блюститель Верхоянской народной школы» диэн бочуоттаах звание биэрбиттэр.

Никита Семенович олоҕун историятыттан көстөрүнэн:

- Саха интеллигенцията 1905 сыллаахтан буолбакка 1870 –с сыллардаахтан үөскээбит;

- Саха сирин научнай кадрдара Россия научнай эйгэтигэр аан маннай 19-с үйэ 70-с сылларыттан билибиттэр эбит;

- Никита Семенович Горохов диэн умнуллан иһэн тиллибит аат, кинини бэйэтин уонна атын ааттар историяларын диринник үөрэтэн Саха сиригэр уонна Россия историятыгар сөптөөх билиниини ылалларын ситиһиэххэ наада.

Сигэлэр:

1. Казарян П.А. Никита Семенович Горохов. Жизнь, дела, научное наследие. Я.:Изд. дом СВФУ, 2012 – 262 с.:ил.

2. Верхоянский улус (район). Автор-составитель Г.Т.Степанов – Я.: Медиа-холдинг «Якутия», 2016. – 628 с.

3. http://www.1sn.ru/66838.html. (31.10.2012). «Исполнилось 165 лет со дня рождения первого ученого из народа саха».