Кыттааччы:AnraSt4

Саха история "Кыргыс үйэтэ."

Былыр нуучча Өлүөнэҕэ кэлиэн иннинэ сахалар аҕа уустарга хайдыhан атааннаhар кэмнэрэ «кыргыс үйэтэ» диэн ааттанар. Ол кэмҥэ хаҥаластар баhылыктара Дыгын саха ыраахтааҕыта буолаары ыраах-чугас улуустары сүгүн олордубакка хааннаах батаhын кылбаҥнатан үгүс уустары хоту-арҕаа кыйдаабыта. Онно топпокко, оннооҕор Муос Уол диэн бэйэтин оҕотун тыыныгар турбута. Хойут ол сэтигэр өйө мөлтөөн, күүhэ өhүллэн олордоҕуна «антах харахтаах, бэттэх муруннаах» нуучча хаhаактара кинини остуруокка тутан сидьиҥник атаҕастаабыттарыттан сиргэнэн тирии бааhа буолан өлбүтэ диэн номох баарын туhунан сэбиэскэй историктар суруйаллара. Былыргы үhүйээннэр ис хоhооннорун ситинник быhаарыы улахан саарбахтардаах эбит. Дьиктиргиэх иhин, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи научнай литератураҕа аатырбыт «кыргыс үйэтэ» олох да ахтыллыбат. Саха тылын сүмэтин дэгиттэрдик баhылаабыт Э. К. Пекарскай тылдьытыгар «кыргыс үйэтэ» киирбэтэх. Онно арай «кыргыс кыhын» (суровая зима), «кыргыс хайа» (бой-на-живот-и-на-смерть-гора) диэн өйдөбүллэр бааллар. Иккис холобурга олоҥхо бухатыырдара охсуспут хайалара ааттаммыт быhыылаах.

Кыргыс yйэтэ

«Кыргыс үйэтэ» диэн этии оччотооҕу сахаларга чахчы баара эбитэ буоллар, Э.К Пекарскай ону хайдах да көтүтүөн сатаммат этэ. Онтон сэрэйдэххэ, бу өйдөбүл биhиэхэ ХХ үйэ саҥатыгар эрэ үөскээбит буолан тахсыан сөп. Мин санаабар, ити идея төрдүн бастакы саха этнограф учуонайа Г. В. Ксенофонтов 1937 сыллаахха «Ураангхай-сахалар» диэн кинигэтигэр олохтообут. Онно кини түмүк тылыгар этэр: былыргы саха феодаллара Байкалга бытархай маньдьуур-тоҥус уонна монгол биистэрин баhылаан олорбуттара. Ол дьонноро тас өстөөхтөр суоhаабыттарыгар маҥнайгынан кый бырах күрээбиттэрэ. Онтон кэлин саха тойотторо эмиэ кинилэри батыhан хоту куотарга күhэллибиттэрэ. Кинилэр, монголлартан хотторбут кыhыыларын урут куоппут урааҥхайдарга таhааран, таба иитэр биистэри өссө хоту үүрбүт буолуохтарын сөп. Ол иhин маньдьуур-тоҥус, монгол булкаастаах, сахалыы саҥалаах биистэр хоту эрэ бааллар. Ааптар бу сэрэйэн этиитин «Эллэйада» хомуурунньуга бигэргэтиэхтээх эбит. Ол эрээри, Г. В. Ксенофонтов эрдэ суорума суолланан, ити идеята ситэ суруллубатах. Саха фольклориhа Сэhэн Боло бу учуонай сүрүн теориятын үчүгэйдик билэр буолуохтааҕа. Ол эрээри кини «Өлүөнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо» (1937 с.) диэн кинигэтигэр киирбит үhүйээннэргэ «саха эрдэххэ» диэн этии туттуллар. Биир «Кыргыс омук» диэн кэпсээн хос быhаарыытыгар: «Арай билиҥҥи сахаҕа былыргы сэриилээх, өлөссүүлээх олоҕун (туhунан) кыргыс үйэтин саҕана, кыргыс баарыгар диэн сэhэннээх-номохтоох…», — диэн суруллубут. Бу хос быhаарыы Сэhэн Боло бэйэтин тус санаатын этиитэ буолар. Кини кэлин ити өйдөбүлүн А. П. Окладниковка иҥэрбит эбит. Бу археолог 1942—1943 сс. аан бастаан Мархаҕа, Суоттуга уонна Сангаар хайаҕа сахалар эрдэтээҥи өтөхтөрүн хаспыт уонна барыларын холбоон «кыргыс өтөхтөрө» диэн ааттаабыт. Экспедицияны былыр «сэрии буолбут» өтөхтөрүнэн Сэhэн Боло бэйэтэ сирдээн сылдьыбыт. Оттон олохтоох сахалар ол сирдэри атыннык ааттыыллара (холобур, «Чыҥаада өлөрсүбүт»). Онон, сахалыы билбэт учуонай «кыргыс өтөҕө» диэн өйдөбүлү кимтэн ылан туттубута биллэр суол. Биллиилээх академик С. А. Токарев «Очерк истории якутского народа» (1940 с.) үлэтигэр Саха сирин сэриилээн ылыы П.Бекетов 1632 сыллааҕы сырыыларыттан саҕаланар уонна П.Головин 1642 сыллаахха Дьокуускай остуруогун Туймаада хочотугар тутуутунан түмүктэнэр диэн суруйбут. Лиэнискэй остуруок илин эҥэргэ турбут сылыгар П.Бекетов этэрээтэ 80-ча дүпсүннэри уматан, сахалар сүрдэрин тоhуппута. Онтон остуруок саҥа сиргэ көспүт дьылыгар В.Поярков этэрээтэ 300-тэн тахса бөтүҥнэри кириэппэс иhигэр тыыннаахтыы уоттаабыта. Онтон ылата сахалар тиhэҕин бэринэн киис дьаhааҕын аманааттара (толук бэриллэр дьоно) суох бэйэлэрэ кэлэн төлүүр буолбуттар эбит. Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн «Сибиири сэриилээн ылыы» тиэмэтэ бопсуллубута. Гитлери хоппут улуу нуучча норуота хайдах да талабырдьыт буолар кыаҕа суох этэ диэн санааны соҥнооhун «үөhэттэн» түспүтэ. Ол кэннэ А. П. Окладников «История Якутии: Прошлое Якутии до присоединения к Русскому государству» (1949 с.) кинигэтигэр Тыгын «сылаас хаанынан буруолуу сылдьар» кырыктаах кэмҥэ, «кыргыс саҕана» олорбута диэн суруйбут. Ити сыл «Советская этнография» сурунаалга тахсыбыт ыстатыйатыгар кини: «Предания эти рассказывают о действительной трагедии Тыгына и его народа перед приходом русских, о времени кровавых битв и междоусобий, которое вошло в фольклор как целый век „кыргыс үйэтэ“, окутанный маревом пожаров и дымящейся человеческой крови», — диэн суруйбут. Түмүгэр Тыгын кырдьаҕаhы буржуазнай националистар былаах оҥосто сатаабыттара диэн эппит. Онон буоллаҕына, аны Тыгын аатын көмүскүүр кутталламмыт. Манна Алампа Софронов «Дыгын кырдьаҕас саҕаттан» диэн ырыа буолбут хоhоонуттан сылтаан омугумсуйууга балылла сылдьыбытын санаан кэлэбит. Историк Г. П. Башарин, бастаан С. А. Токарев көрүүтүн тутуhан, «История Якутии» (1950 с.) иккис туомун проспегар ХVII үйэҕэ буолбут саха бастаанньаларыгар тойоттор кыратык утарылаhан баран нуучча сэрииhиттэрин диэки таҥнарбыттарын, оттон кыра-хара норуот өссө да өр дьаныhан туран утарыласпытын ыйбыт. Ол эрээри, кини ити этиитин «Историческое значение вхождения Якутии в состав Российского государства» (1957 с.) үлэтигэр, архыып матырыйаалларын эбии үөрэтии кэнниттэн, уларыппыта. Онно саха норуота нууччалары хара маҥнайгыттан эйэлээхтик көрсүбүт уонна экономическай сыhыаны олохтоон нуучча материальнай уонна духовнай култууратыгар сыстыбыт, оттон кэлии дьон эмиэ сахалары кытта алтыспат буолуохтарын сатаммат этэ диэн этиллэр. Арай Тыгын, Мымах, Ника курдук тойон дьон, урукку былаастарын сүтэримээри, утарыласпыттара үhү. Саха сирин историятын маннык быhаарыы билигин баhылаан турар. Ону Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон «О памяти и памятных датах истории…» (2001 с.) ыстатыйатыгар интеллигенцияҕа анаан Г. П. Башарин үөhээ ахтыллыбыт тылларын үүт-үкчү хатылаан аман өhүн эппитэ бигэргэтэр. Манна кини бэйэтин санаатын маҥнай нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар «кыргыс үйэтин» кэмигэр олорбуттара диэн саҕалаабыт. Бу батыйа күүhүнэн олохтоммут «хааннаах бэрээдэги» саҥа былаас уураппыта үhү. «Кыргыс үйэтэ» Сибиир Арассыыйаҕа «эйэлээхтик холбоhуутун» биир тутаах туоhута буолар эбит. Ол эрэн, аныгы учуонайдар үлэлэригэр маны утарар чахчылар бааллар. Холобура, А. А. Борисов суруйарынан, былыр саха уустара (кланнар) бэйэлэрин истэригэр улахан утарсыыта суохтара. Баай уонна дьадаҥы дьоннор икки ардыларыгар баар уустук сыhыаннары өбүгэлэрин үгэhин тутуhан дьүүллүүллэрэ. Сорох дьадах төрүттээх да дьон үүнэн, байан-тайан тойон солотун ылар кыахтаахтара. Арай кулуттар эрэ ыар дьылҕалара үйэ тухары уларыйбата үhү. Былыр сахаларга феодаллар араҥалара суох буоллаҕына, «кыргыс үйэтэ» даҕаны суох буоларыгар тиийэр. Түүрдэр хоту көhөн кэлиилэригэр олохтоохтору кыргыбатахтар. Өлүөнэҕэ, Г. В. Ксенофонтов эппитин курдук, ханнык да «погром» буолбатах. А. Н. Шишигина кандидатскай диссертациятыгар олоҕуран суруйбут «Научное изучение Якутии в ХVIII веке (по материалам Второй Камчатской экспедиции)» (2005 с.) диэн үлэтигэр эппит: оччотооҕу учуонайдар нууччалар Сибиири сэриилээн ылбыттара диэн этэллэрэ. Хаhаактар байыаннай этэрээттэрин утары буолбут бууннары, аманааттары тутууну ылан көрдөххө, ол суруйуулар кырдьыктаахтар. Ол эрээри, ааптар арыый сымнаҕас «холбооhун» диэн өйдөбүлү туттар эмиэ сөп диэн санаатын эппит. Бу кинигэҕэ историк, Стеллер кэпсээнин омук тылыттан тылбаастаан, Хаҥалас тойоно Кучуняк Мазарин хайдах өлбүтүн ахтыбыт. Камчатскай экспедиция кэлиэн аҕай иннинэ аймахтара кинини кистээн кулут дьахтары кытта көмпүттэр. Оттон нууччалар Кучуняк ыраахтааҕы былааhыгар бэринимээри «өчөhөн» наhаа элбэх бэриги көрдөөбүтүн иhин кини айаҕар «гениталияны» укпуттарын туhунан кэпсээбиттэр. Онон Маhары уола, Дыгын хос сиэнэ күүhүлэнэн өлбүт эбит. Ол кырдьык буоллаҕына, хаҥаластар бойобуода таас суутугар ситэри бэриммэккэ сүүс сыл устата утарыласпыт буолан тахсаллар. Хайдаҕын да иhин, ньиэмэс учуонайдара бэлиэтээн хаалларбыт сибидиэнньэлэрэ Дыгын тойон остуруокка сытан сидьиҥник атаҕастаммытын санатар. Саха историятын сирийэн ырыттахха, «кыргыс үйэтэ» диэн өйдөбүл нууччаттан туруору тылбаас (калька) сылдьар быhыылаах. Оттон былыргы сэhэннэргэ «саха эрдэххэ» эбэтэр «кураахтаах саа саҕана» (үрэр саа кэлэ илигинэ) диэн олоҕурбут этиилэр бааллара. «Кыргыс үйэтэ» баар этэ диир буоллахха, ол олохтоох омуктар нуучча хаhаактарын утары өрө турууларыгар сыhыаннаах буолуон сөп. Былыр сэрии турбутугар үс үрүҥ аттаах киhи бу орто дойдуга кыа-хаан тохторо уурайдаҕына эргиллиэхпит диэн баран халлааҥҥа көппүттэрэ үhү. Ол кимнээҕэ биллибэт. Сэрэйдэххэ, саха айыылара буолуохтарын син. ХVII үйэҕэ киин улуустарга дьаhаах төлүүр дьон маассабайдык күрээhиннэрин түмүгэр сорох буоластар киhилэрин ахсаана 40-70 бырыhыан көҕүрээбитин историктар билэллэр. Ол аата, ортотунан, сахалар 55 бырыhыаннара (улахан аҥардара) атын чуумпу сирдэри көрдөөн ыhыллыбыттар. Тэҥнээн көрүҥ, Кытай хууннары утары «Улуу истиэнэни» туттарар кэмигэр кыраныысса аттынааҕы провинциялартан дойду ис өттүгэр нэhилиэнньэ биир бырыhыана куотан киирбит эбит. Оттон аҕыйах ахсааннаах омуктарга кыра да сүтүк улахан охсуулаах буолара биллэр. Худуоhунньук И. В. Попов Тааттаҕа сылдьан суруйбут тэтэрээтигэр: «Дьокуускай куорат тутуллубут сылыгар Дыгын 97 саастааҕа үhү», — диэн этиллэр. Онон, сахалар Бүлүү, Дьааҥы, Дьэhиэй, Олоохуна уонна Амыр сирдэригэр күрээбиттэрэ Дыгыҥҥа сыhыана суох. «Былыр Дыгын саҕана» диэн этии умнуллубутун кэннэ «Дыгынтан сылтаан» диэн өйдөбүл үөскээбит быhыылаах. Историк С. А. Токарев ХVII үйэҕэ Сибиири баhылаабыт хаhаактар ортолоругар олохтоох омуктары «ясырь» (кулут) оҥостуу киэҥник тарҕаммытын ыйара. Ол курдук, «Колониальная политика Московского государства в Якутии» диэн хомуурунньукка 1642 с. Дьокуускай остуруогар Мыник диэн ааттаах Бөтүҥ кыыhын икки солкуобайга үс төгүл атыылаабыттарын туhунан докумуон баар. Ол кэмҥэ киис икки солкуобай, сылгы уон солкуобай сыаналаахтара. Эмиэ тэҥнээн көрүөххэ, английскай колонизатордар Индияны сэриилиир кэмнэригэр билиэн ылбыт индус дьахталларын биир ат сыанатыгар атыылыыллара. Манна даҕатан эттэххэ, Абакаяда кэлин хайдах дьылҕаламмыта биллибэт. Семен Дежнев уолун Любимы сүүрбэ сыл буолан баран көрсүбүтэ үhү. Академик А. П. Окладников бэйэтэ хаспыт «кыргыс өтөхтөрүн» археологическай култуура быhыытынан араарбатаҕа. Ону 1980-с сыллардаахха А. И. Гоголев Мэҥэ-Хаҥалас улууhугар былыргы сахалар өтөхтөрүн булан, саҥа «Кулун атах» култууратын арыйан наукаҕа дьоhун кылааты киллэрбитэ. Билиҥҥи үйэҕэ Г. Ф. Миллер, С. А. Токарев курдук улахан учуонайдар үлэлэрэ умнуллууга хаалаллара оруна суох. Нууччалар дьаhаах (дань) төлөбүрүн кыайтарбыт омуктартан аманааттары тутан хомуйаллара. Бу үгэhи кинилэр татаардартан утумнаабыттара. Ол да иhин ХVII үйэ бүтүөр диэри хаhаактар сахалары «иноземцы» диэн суруйаллара. Атыннык эттэххэ, кинилэр Сибииргэ кэлии дьон буолалларын билинэллэрэ.

Нуччалар "туспа урдустар"

Нууччалар «туспа урдустар» аҕа баhылыктарын уонна олор дьиэ кэргэннэрин аманаат оҥостор ньымалара тохтооhуна бу дьон сыыйа Арассыыйа ыраахтааҕытын «уhун илиитин» иhигэр киирбиттэрин бигэргэтэр курдук. Маны барытын биирдэ быhаарар уустук. Сахалар ааспыт историябытын хайдах баарынан билиэх тустаахпыт. Оччоҕуна эрэ биhигини атын омуктар ытыктыахтара, бэйэлэрин курдук тэҥҥэ аахсыахтара. Онон история мөккүөрдээх өрүттэригэр анаммыт үлэлэр кэлин да тахсыахтара диэн эрэнэбит.