Дьэдьэн[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Саха сирин саамай миннигэс астаах үүнээйитин дьэдьэни, эбэтэр ынах эмиийин оҕо-аймах барыта олус бэркэ билэр. Дьэдьэн нууччалыы земляника диэн.

Биһиги дьэдьэммит Дальнай Восток, Илиӊӊи Сибиир, ол иһигэр Саха сирин киин, соҕуруу уонна арҕаа улуустарыгар тарҕанан үүнэрин иһин наукаҕа биллэр аата илиңңи дьэдьэн диэн. Дьэдьэн күн үчүгэйдик кѳрѳр, сѳп сииктээх, кѳпсѳркѳй, туойдуңу буордаах сири талан үүнэр. Ол курдук, ойуур ырааһыйатыгар, тыа саҕатыгар, эргэ солооһуңңа, соторутааҕыта кэрдиллибит тыаҕа, быраҕыллыбыт бааһынаҕа, суол кытыытыгар дьэдьэни дэбигис булабыт.

Дьэдьэн- элбэх сыллаах кылгас бороң силиргэхтээх от үүнээйи. Силиргэҕиттэн тула өттүгэр сараадыйан, сир кырсын батыһа үүнэр сап курдук синньигэс ук тарҕанар. Силиргэх сүһүөхтэриттэн самалык силис буорга батары киирэр, онтон 10-20 см усталаах, төрдүгэр сэбирдэхтээх, сибэккиилиир умнас тахсар. Умнаһа, сэбирдэҕэ хойуу соҕус кылгас түүлээх. Сэбирдэҕэ уустук, уһун тууралаах, үс сэбирдэхчээннээх, аллараа өттө ньуолах түүнэн бүрүллүбүт. Сибэккитэ атахха олорор. Чааскыта икки хос, аллараа өттүнэн сыстыспыт 5-тии чааскы сэбирдэхтээх;иһинээҕи чааскы сэбирдэҕэ бөдөң, таһынааҕыта- бытархай.5 маңан ньолбоҕор эминьэхтээх.Тычинката, соҕооччуга элбэх. Аһа- дыргыл сыттаах, элбэх сиэмэлээх отон.

Хомуйуу кэмэ уонна ньымата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Дьэдьэн сиэмэнэн, бытыгынан тарҕанар, ууһуур. Сиэмэтэ үчүгэй буорга түстэр эрэ тыллар, маӊнай тахсыбыт үүнээйи бытыгынан сыылан, силиһирэн, саӊаттан-саӊа сири сабардаан тэнийэр. Бэс ыйын бүтэһигэр- от ыйын саңатыгар дьэдьэн сибэккилиир, умнаска 3-6 сибэкки тахсар.Сайын саӊатыгар тымныы түспэтэҕинэ, кураан буолбатаҕына дьэдьэн өлгөмнүк сибэккилэнэр, аһа хойуу, бѳдѳӊ.Оттон кураан, тымныы түүннээх сайын сибэккитэ сэдэхсийэр, аһа хордьон буолар. От ыйын ортотугар дьэдьэн аһа ситэр. Дьэ оччоҕо дьэдьэннээх сир дыргыл сыта мин минньигэс отоммун, сүмэһиннээх аспын хомуйан ыл диэбиттии киһини угуйар-ыҥырар. Бу кэмҥэ отону хомуйар бары өттүнэн табыгастаах. Дьэдьэн Саха сиригэр бастаан ситэр отонноох үүнээйи буолар. От ыйын иккис аҥарыгар отоно сүмэһинин сүтэрэр, кууран- хатан барар.

Дьэдьэн отонун, сэбирдэҕин былыр-былыргаттан аска, эмкэ киэҥник тутталлар. Отонун уонна сэбирдэҕин хомуйуу тус-туспа уратылаах. Отону сиппитин кэннэ сөрүүҥҥэ, сарсыарда эбэтэр киэһэ хомуйуллар, чааскытын, сибэкки атаҕын араарыллар. Сиппит отону күнүс куйааска хомуйдахха тэстимтиэ, хатарарга буортуйумтуо буолар. Отону үс-түөрт чаас устата күҥҥэ сараҕытан баран, 45-65*С бэйэ-бэйэлэригэр сыстыспат буолуохтарыгар диэри хатарыллар. Сэбирдэҕи дьэдьэн сибэккилиир кэмигэр илиинэн хомуйуллар. Маныаха сэбирдэх тууратын төрдө умнаска хааларын, умнаһы алдьаппат курдук сэрэнэр наада . Хомуллубут сэбирдэҕи күлүккэ, салгыннаах сиргэ хатарыллар. Сэбирдэх хаттаҕына, туурата тыастаахтык тостор.

= Туттуллуута = Дьэдьэн отоно 20-5- мг% С битэмииннээх, 0,3-0,5 мг % каротиннаах, 6,0-9,5% саахардаах, 0,4% дубильнай эттиктээх, ону таһынан органическай аһыыбалар , В1битэмиин баара биллэр. Оттон сэбирдэҕэ 250-280 мг% дылы С битэмииннээх, ону тэҥэ дубильнай эттиктэр да, алколоидтар да бааллар.

Дьэдьэн отонун, сэбирдэҕин суурадаһына ииктэтэр ньыма, бүөргэ уонна быарга таас үөскээтэҕинэ, болуоран ыалдьыыга, битэмиин тиийбэт буоллаҕына, дьахтар хаана бардаҕына эмп курдук туттуллар.

Туhаммыт матырыйаал[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Тимофеев Петр Алексеевич, биологическай наука кандидата, СГУ ботаника кафедратын профессора.

Иванова Елена Ильинична, Дьокуускайдаа5ы биология институтун геоботаника лабораториятын м.н.ү, РНА СС.

"Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ"