Кыттааччы:Усть-Татта

СҮҮС СЫЛ САЙДЫЫ СУОЛУНАН

ТААТТА УЛУУҺУН АЛДАН НЭҺИЛИЭГЭ Нэһилиэк сурукка-бичиккэ киирбит историятыттан

Таатта Төрдө (Уус Таатта) IV Байаҕантай нэһилиэгэ диэн 1784 сыл ааттанан Байаҕантай улууһугар нуучча маҥнай кэлиитигэр волость диэн воевода суругар киллэриллибит. Алдан нэһилиэгэ 1914 сылга диэри Уус Алдан Тандатын нэһилиэгин сирэ-уота эбит. Алдан нэһилиэгэ буолуор диэри I , II, IV, Байаҕантайдар, Хаҥалас нэһилиэктэрэ диэн бытарыйан олорбуттар. 1914 сыл нэһилиэк чаччыыната Г. С. Неустроев туруорсан Тандаттан арахсан Алдан нэһилиэгэ диэн туспа нэһилиэк буолбут. 1930 сылга диэри Байаҕантай улууһа эбит ити сыл Таатта оройуонугар холбоммут.

Кыраайы үөрэтээччи Егор Андросов суруйууларыттан.

Алданский наслег Год образования 1914 г. Территория — 1,7 тыс. кв. км. Численность населения — 1206 Плотность населения — 0,71 человек на кв.км- Расстояние с Ытык Кюеля — 90 км. В наслеге 17 организаций. Общая площадь С/Х угодий — 5750 га. Из них пашни — 2,6 % Сенокосы — 40,2 % Пастбища — 55 % Основа экономики с/х: животноводство, мясомолочное скотоводство, мясное табунное коневодство. Возделываются картофель, овощи, кормовые культуры. Производство промышленных продукций: хлеба, масла, цельно-молочной продукции и пилопродукции.

Население — 2016 года Число хозяйств — 419 Мужчины- 605 Женщины — 601 Работают — 357 Крестьянское х/во — 17 Предпринимательство — 20 Число работающих в предприятиях и организациях - Студенты — 100 ВУЗ — 67 ССУЗ — 33 Средняяагропрофильная школа им. Н. Д. Неустроева - Учащиеся — 180 Число выпускников — 13 Детская музыкальная школа : Преподаватели — 10 Численность уч-ся — 100 Дошкольное учреждение — 1 Воспитанники — 115 Воспитатели — 11 Клуб «Кытыл»

Кол-во мест — 250

Многодетные семьи — 45 Малообеспеченные семьи — 115 Пенсионеры — 377 Ветераны тыла — 10

СҮҮС СЫЛ САЙДЫЫ СУОЛУНАН

Урукку дьыллар ула5аларыгар, былыргы кэмнэр быыстарыгар Таатта үрэх Аллан өрүскэ түhэр, Таатта Төрдө диэн сиргэ тоңустар то5уоруhан олорбуттар. Икки күөлү төгүрүйэн, Муордачаан уонна Дьөгүйэчээн тоңустар салайан, бултаан-алтаан, балыктаан быр курдук олорбуттар. Кыргыс үйэтигэр, Тыгын кэмигэр сахалар саңа сирдэри арыйан, олохсуйан, ыырдарын кэңэтэн испиттэр. Бахчыр Баатыр Аллан өрүс са5атыгар тиийэн, боотурдарыныын олохтоох тоңустары сэриилээн, кыайан-хотон, сирдэрин ылан сахалары олохсуппут. Тоҥустары кыайбыт сахалар кэнники ууhаан-тэнийэн 4-с Байа5антай нэhилиэгэ буоллаллар. Бу номо5у Сэhэн Боло5о, оскуолабыт бастакы учуутала К. Ф. Неустроев кэпсээбитэ «Лиэнэ5э нуучча кэлиэн иннинээ5и саха оло5о» кинигэтигэр киирбитэ. Кыраайы үөрэтээччи, Таатталар Ытык Киhибит Е. Д. Андросов 2006 с. тохсунньу 27 күнүгэр «Таатта» хаhыакка «Таатта Төрдө Байа5антай буолуутун туhунан» номоххо киирбит үhүйээннэригэр Танда баhылыга Байа5антай Бахсыгыр сиэнэ, О5о Туранай Тойон, Аллан быйаҥнаах кытылын, Таатта Төрдүн сирин-уотун бас билээри, майа5атталары түмэн кэлэн сэриилээн ылбытын суруйбута. Оччотоо5у кэмнэргэ Таатта үрэх Алланыын холбоhор сиригэр Ойуун Кэңкэри уонна Төңкүс диэн ини-биилэр бар дьоннорун баhылаан-көhүлээн олорбуттара үhү. Сир былдьаhар кыргыhыыга ини-биилэр өлбүттэр. О5о Туранай Тойон олохтоохтору кыайан-хотон, Байа5антай улууhугар холбоон, IV Байа5антай нэhилиэгэ диэн 1784 сылтан ааттанан хас да үйэлэри уңуордаабыт. Сө5үмэр баай бултаах-алтаах, балыктаах Аллан өрүс кытылын сир оңостон, үс күннээх малааhын тэрийбитэ үhү" — диэн номох сэhэргиир. Кэлин IV Байа5антай нэhилиэгэ аатыгар эбии олохтоохтор Чэппиэдэй Аллана дэнэр буолбуттар. Алдан нэhилиэгин төрүттэниитин туhунан РФ журналистарын Союhун чилиэнэ, Учууталлар Учууталлара Егор Алексеевич Жирков, Ем. Ярославскай аатынан бириэмийэ лауреата, ССРС Журналистарын Союhун чилиэнэ, Андрей Лукич Данилов архыыбыттан суруйбута: "Ыраахтаа5ылаах Россия са5ана билиңңи Алдан нэhилиэгэ Баайа5аны, Танданы кытта биир этилэрэ. Байа5антай улуус киинэ Танда, сылдьарга суол-иис куhа5ана, ыраа5а, айаңңа үгүс мэhэйдэри үөскэтэрэ. Ол иhин Уус-Таатта5а чаччыынанан олорбут Неустроев Гаврил Семенович (Чордо Хабырылла) Байа5антай улууhа сирэ-уота наhаа киэңэ, сылдьыhыытыгар табыгаhа суо5а, олохтоохтор улуус киинигэр Танда5а 140 км айаннаан тиийэллэрэ эрэйдээ5ин учуоттаан нэhилиэги арааран туспа Алдан нэhилиэгэ буоларга этии киллэрбитэ. Олохтоохтор өйөөн, Гаврил Семенович сылтан ордук туруорсан, кэлэн-баран, Саха Уобалаhын быраабата Таатта Төрдүн олохтоохторо туруорсуулара сөптөө5үн өйдөөн, туспа нэhилиэк буолалларын ылыммыта. 1914 сыллаахха Саха Уобалаhын быраабатын уопсай присутствиета уураах таhаарбыта: «Байа5антай улууhун I Байа5антай нэhилиэгин Алданскай а5атын ууhунаа5ы инородецтары 26 үлэhит киhини кытары 55 ревискэй дууhа састааптаах „Алданскай“ диэн ааттаах туспа нэhилиэккэ 1914 сыл от ыйын 1 күнүттэн араарарга.» Саха уобалаhын быраабатын уопсай присутствиета 1914 с. кулун тутар 26 күнүгэр 256 нүөмэрдээх уураа5ыттан. Г. С. Неустроев Алдан нэhилиэгэ төрүттэниитигэр улахан үтүөлээх, Саха губернаторын кэтэhэн-манаhан, хаста эмэ көрсүhэн, тылын ылыннаран нэhилиэгин биир улахан кыhал5атын быhааттарбыта, оскуола аhыллыытыгар улахан көмөнү оңорбута, оскуола дьиэтин туттарбыта, оттуур ходуhалары дьонугар түңэтэн, нэhилиэк оло5о сайдарыгар күүhэ-уо5а тиийэринэн үлэлэспитэ. Оскуолабыт 85 сааhыгар Г. С. Неустроев кыыhа — үлэ, сэрии ветерана Клавдия Гаврильевна Макарова (Неустроева) Саха сиринээ5и Киин архыыптан «Дело Якутского Областного управления Об отделении Алданского рода I Баягантайского улуса в особый Алданский наслег 1913—1914 г.г.» докумуоннары уhултаран оскуола музейыгар бэлэхтээбитэ. Бу нэhилиэк тэриллиитин 115 бэчээтинэй илиистээх 1913 с. ахсынньы ый 9 күнүттэн 1914 с. кулун тутар 31 күнүгэр дылы оңоhуллубут дьыала дьиңнээх историческай улахан суолталаах. Сыаната биллибэт үтүөнү оҥорбут Клавдия Гаврильевна5а нэhилиэк олохтоохторо истиңник махтаналлар. Г. С. Неустроевка туох баар докумуоннары оңороругар, туруорсарыгар Афанасий Прокопьевич Чахов улахан көмөнү оҥорбут. Нэhилиэкпит Таатта оройуонугар холбоhуутун туhунан Е. Д. Андросов «Балысхан баай былыргылаах Ытык-Күөл» ыстатыйатыгар 1997 с. олунньу 27 күнүгэр «Таатта» хаhыакка: «Билиңңи Уус-Таатта 1930 сыллаахха дылы IV Байа5антай эбэтэр Чэппиэдэй Алданын нэhилиэгэ диэн ааттанара. Онтон 1930 с. Саха Сирин үрдүнэн урукку улуус диэн ааты сотон, оройуоннааhын кэнниттэн I Алдан сельсовета диэн ааттанан Байа5антайтан көhөрүллэн, Уолбалыын Таатта оройуонугар биир тэңңэ холбоммуттара. Онтон Киэҥ Күөл Таатта5а холбонуллан да баран II-c Байа5антай диэн аатын өргө дылы ыhыктыбата5а.» Билигин Уус-Таатта5а тэнийэн ууhаан олорор Ностуруойаптар, Колодезниковтар Уолба5а ХVIII үйэ са5аланыытыгар Тимир Киhи уонна Лааскы диэн ини-биилэртэн төрүттээхтэрин Е. Д. Андросов «Уолба туhунан быстах бэлиэтээhиннэригэр» 2007 с. суруйбута. Тимир Киhи инитин кытта иирсэн Таатта Төрдүгэр тиийэн олохсуйбут. Саха Сирин географическай картатыгар 1939 с. Булун диэн күөлүн аатынан киирбит. Онтон ыла билигин бары географическай карталарга, атластарга с. Булун, п/о Булун (почтовое отделение) диэн бэлиэтэнэр. Лена бассейновай судоходствотын картатыгар «Причал» р. Устье Татты диэн бэлиэтэммит. Алдан нэhилиэгин территорията 1400 кв. км.хоту Хара-Алдан, илин Томпо, со5уруу Уолба, со5уруулуу-ар5аа Баайа5а нэhилиэктэрин кытта кыраныыссалаhар. Сурукка-биччиккэ биллэринэн, билиңңи Алдан нэhилиэгэ I Алдан, Хаҥалас, II Байа5антай, IV Байа5антай нэhилиэктэриттэн арахсан олорбут. 1955—1963 сылларга неби-гаhы көрдүүр экспедиция Бириистэңңэ олохсуйан элбэх дьиэ-уот туттан олорбута. Кулууп, оскуола, ма5аhыын, аптека, баанньык, балыыhа, станция, остолобуой, 30-ча ыал олорор саңа дьиэлэрин туппуттара. Бириистэңңэ 1926 сылтан советскай былаас эстиэр дылы Таатта оройуонун барытын сылы эргиччи хааччыйар улахан ыскылааттар тутуллан, сылын аайы Алдан өрүhүнэн ас-таңас, араас мал-табаар кэлэн сүөкэнэр этэ. 1960-с сылларга улахан кыыл иитэр ферма үлэлээбитэ. Бириистэңңэ кырса, саhыл дэриэбинэ таhыгар иитиллэн турбуттара. Алдан өрүс былыр-былыргыттан айан аартыга. Араас борокуот аал Аллан Эбэ устун үөhэ, аллараа уhунна5а. 1841-42 сылларга Архиепископ, Сибэтиэй, Аккыырай — И. Вениаминов Камчатка5а айаныгар Алдан өрүhүнэн ааспытын өйдөбүлэ, «Аккыырай аартыга» өйдөтө турар. История5а биллэринэн 1884 сылтан Аллан устун борохуоттар устар буолбуттар. 1926 с. Бүтүн Сойуустаа5ы демографическай биэрэпис ыытыллыбыт. Ол түмүгүнэн, Байа5антай улууhугар Аллан нэhилиэгэр 66 ыал (150 эр киhи, 131 дьахтар), Таатта улууhугар Аллан нэhилиэгэ 56 ыал (120 эр киhи, 100 дьахтар) диэн «Саха Сиригэр» 2009 с. ахсынньы 4 күнүгэр Багдарыын Сүлбэ «Алдан буолбатах, Аллан» диэн ыстатыйатыгар бэлиэтээбит. Урукку сылларга нэhилиэги кимнээх салайбыттара, ким кинээhинэн, чаччыынанан олорбута чуолкай испииhэгэ суох. Байаҕантай улууһун 22 кулубатынан 1890—1893 сс. Трофим Васильевич Неустроев Таатта Төрдүн баай Неустроевтарын төрүттээбит Уус Кирилэ сиэнэ, үлэлээбит. Политсыылынай Э. К. Пекарскай 1907 с. «Живая старина» сурунаалга «Из Якутской старины» диэн ыстатыйатыгар улуус кулубаларын испииһэгэ бэриллибит. «В Баягантайском улусе улусная голова появилась впервые по видимому в 1793 г.» ол испииһэккэ 22 кулубанан Трофим Васильевич 1890—1893 сс. үлэлээбитэ туоһуламмыт диэн Баайаҕа нэһилиэгин кинигэтигэр суруллубут. 1890 с. атырдьах ыйын 1 күнүгэр Дьокуускай куоракка Иркутскай Губерния генерал-губернатора А. Д. Горемыкин Саха сиригэр кэлэ сылдьар кэмигэр, Дьокуускай уокуругун депутациятын кытта хаартыскаҕа түспүт. Ол хаартыскаҕа иккис эрээккэ ахсыс киһинэн Трофим Неустроев Баяҕантай улууһун кулубата олорор.

1894 с. Петр Трофимович Неустроев Уус Таатта баайа, Трофим Неустроев уола, Байа5антай улууhун сирэй кулубатынан талыллан баран «Якутские областные ведомости» хаhыат олунньу 8 күнүгэр 3 нүөмэригэр тахсыбыт хаартыскатыгар бэчээттэммит. Ол хаартыска историятын Е.Д.Андросов «Таатта» хаhыакка 2011 с. таhаарбыта. Петр Трофимович уола  Денистэн Николай, Анна Неустроевтар төрүүллэр. 1903-1907 сылларга Егор Васильевич Неустроев Байа5антайга кулуба. 1914 с. Неустроев Петр Егорович кинээстээбитэ биллэр. 

Алдан нэhилиэгин территорията 1 400 кв. км.хоту Хара-Алдан, илин Томпо, со5уруу Уолба, со5уруулуу-ар5аа Баайа5а нэhилиэктэрин кытта кыраныыссалаhар. Сурукка-биччиккэ биллэринэн, билиңңи Алдан нэhилиэгэ I Алдан, Ханалас, II Байа5антай, IV Байа5антай нэhилиэктэриттэн арахсан олорбут. Саҥа советскай олох кэлэн, нэhилиэккэ уларыйыылар буолаллар. Бастакы ревкомунан Иван Кириллович Баишев үлэлээбит. Гражданскай сэриигэ нэhилиэк бастын ыччаттара Николай Кононович Данилов, Леонтий Николаевич Неустроев хорсуннук кыттыбыттара. Леонтийи кытта бииргэ төрөөбүттэр Василий, Мария, Степан, Петр, Николай, Евдокия маннайгы комсомол, коммунист буолбуттара, төрөөбүт түөлбэлэрин сайдарыгар төhүү күүс, үлэни-хамнаhы тэрийэр, салайар, дьону түмэр дьо5урдаах, үтүөкэн үлэhиттэр үүнэн тахсыбыттара. Леонтий Николаевич икки сэрии кыттыылаа5а, гражданскай сэриигэ И. Стродтан хорсунун иhин анал саанан на5араадаламмыта, репрессия кэмигэр, сымыйанан баллыллан, 2 сыл хаайыллыбыта, Ойуунускайы кытта бииргэ сыппыта. Кэлин реабилитацияланан салайар үлэ5э сылдьыбыта, А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа5а, элбэх бойобуой на5араадалардаах. Василий, Мария Неустроевтар нэhилиэктэригэр 30 сыл Совет бэрэссэдээтэлинэн күүстэрэ-кыахтара тиийэринэн үлэлээбиттэрэ. Колхозтааhын, сэрии суостаах сылларыгар нэhилиэктэрин дьонун-сэргэтин салайан, кыhал5алаах кэмнэри этэңңэ туораппыттара. 1927 с. Якутторг лааппыта аhыллыбыта. 1929 с. сельпо тэриллибитэ, председателинэн Игнатий Игнатьевич Неустроев үлэлээбитэ. 1934 с. медпуун аhыллан сэбиэдиссэйинэн сэриигэ баран өлбүт 5 Малгиннартан биирдэстэрэ, ийэтин Феврония Николаевна төрөөбүт дойдутугар, Алексей Егорович Малгин үлэлээбитэ. Колхозтааhын са5аланан 30-с сылларга бэрэссэдээтэллэринэн Николай Иннокентьевич Жирков, Николай Данилович Николаев, Гаврил Родионович Колодезников, Дмитрий Петрович Белолюбскай, Спиридон Кононович Бехтюев, Петр Николаевич Колодезников, Гаврил Петрович Максимов, Герасим Данилович Николаев, Терентий Николаевич Бурнашев, Софрон, Лука Андреевич Даниловтар, Иван Васильевич Неустроев, Алексей Тимофеевич Винокуров талыллыбыттар, улахан үлэни ыыппыттар, холбоhуктааhыны са5алаабыттар. Кэлин үлэлээбит колхоз бэрэссэдээтэллэрэ Егор Артемьевич Таллаев, Андрей Лукич Данилов оттуур ходуhалары оңорууга ылсан үлэлээбиттэр. «Муонда» күөлү хорон, Алдан өрүскэ түhэрэн, билиңңэ дылы от бө5ө оттонор, сүөhү-сылгы иитиллэр. Өр сылларга «Муонда5а» республика5а биллибит о5о-сынньалаң үлэ лаа5ырдара үлэлээбиттэрэ, ыччаты үлэ5э иитиигэ олук укпуттара, Р. А. Гуляев, Г. А. Петров, Л. Л. Данилов, Н. Н. Голиков, Л. С. Семенов, П. Н. Герасимов, Е. Н. Дьячковскай, В. В. Васильев, И. Н. Постников, С. А. Тарабукин, В. Н. Максимов ыччаты үлэ5э уhуйбуттара. 1960-с сыллартан, Калинин, П.Алексеев ааттарынан колхоз, совхоз, агрофирма киин уhаайбата Уус-Таатта5а буолан үгүс тутуу, дьон кэлэн олохсуйуута кэңээбитэ. Өр сылларга колхоhу, совхоhу, агрофирманы республика5а биллэр Семен Гаврильевич Жирков салайбыта. Семен Гаврильевич РФ, СР үтүөлээх агронома, тыыл, сэрии ветерана, «Ленин, Октябрьскай революция, Улэ Кыhыл знамята, Хотугу сулус» орденнар кавалердара, ССРС Верховнай Советын депутата, ССКП ХХIII съеhын делегата, РФ, СР тыа хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ, РФ үөрэ5ириитин, потребкооперациятын, доруобуйа харыстабылын туйгуннара, Таатта, Кэбээйи улуустарын бочуоттаах гражданина. Алдан нэhилиэгин салайыыга араас сылларга сэбиэт бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбиттэрэ: Бурнашев Н. А., Бехтюев С. К., Баишев И. К., Неустроев В. Н., Неустроева М. Н., Бехтюева А. В., Дедюкин И. А., Неустроев Н. Н., Максимова М. С., Голиков Я. Т., Неустроева И. П., Максимов П. Д., Евграфов Д. Д., Бурнашев С. Т. Байа5антай нэhилиэгин сэбиэтин салайбыттара: Крылов К. П., Максимов Г. П., Голиков И. И., Винокурова М. А., Сивцев Е. В., Максимов Д. С., Тарабукин П. С.-II. Урукку өттүгэр киэҥ сирдэринэн тэнийэн олорбут дьон-сэргэ колхуос, совхоз бөдөҥсүйүүлэринэн, оскуола аһыллан, оҕолорун үөрэттэрээри Булун күөл тула дьиэ-уот туттубаттара, төрөөбүт төрүт түөлбэлэрэ Киэҥ Күөл — Чуппу, Кутаакы, Кырамда, Түгэх иһэ, Дэгийэ, Аан Дойду, Тоҥсума уо.д.а. кураанахсыйбыттара. Билигин сайылыктааһыны киллэрэн бааһынай хаһаайыстыбалар, сүөһүлээх, сылгылаах ыаллар күөх сирэмҥэ мэччирэҥнээх сирдэринэн олорор буоллулар. XXүйэ бүтэһик сылларыгар, саҥа XXI үйэ5э нэhилиэк баhылыктарынан Постников А. Е., Колодезников И. И. үлэлээбиттэрэ. Билигин «Алдан нэhилиэгэ» муниципальнай тэриллии баhылыгынан Постников И. И. үлэлиир. Таатта Төрдүттэн Саха Сиригэр биллэр үтүө-мааны ыччаттар төрөөн-үөскээн тахсыбыттара, өссө да дойдуларын ааттатар дьон үксүөхтэрэ диэн эрэнэбит. Киэн туттар дьоннорбутунан Саха бастакы реалист суруйааччыларыттан биирдэстэрэ Н. Д. Неустроев, саха бастакы дьахтар суруйааччыта, общественнай деятель А. Д. Неустроева, кырдьа5ас журналистар Ф. И. Находкин, А. Л. Данилов, учуутал, суруйааччы Г. Т. Дягилев. 1950-с сылларга суруйааччы А. И. Федоров оскуолабыт учуутала айар тыл абыланар уhуйбут ыччаттара В. А. Тарабукин, Н. Е. Винокуров -Урсун, Ф. Ф. Постников — Арчы, Е. А. Жирков, кэлин О. Н. Корякина — Умсуура, А. Ф. Постников — Сындыыс биллэр суруйааччылар, журналистар тахсыбыттара. Наука эйгэтигэр физико-математическай наука доктора И. А. Голиков, филологическай наука кандидата Н. Н. Неустроев, профессор И. П. Винокуров, ф.н.к. М. П. Попова, медицинскэй, биологическай наукаларга ученайдар кандидаттар А. Л. Сухомясова, А. А. Чахов, С. Х. Шамаева, А. Л. Стручкова, п.н.к. М. П. Тарабукина. Саха төрүт былыргы музыкальнай инструменнарын үйэтитээччи маастара, мелодист А. И. Чахов, норуот ырыаларын хомуйааччы, мелодист, саха5а бастакы мастер-настройщик Д. Д. Данилов, Россия5а өрүс транспорын сайдыытыгар үтүөлээх судомеханик В. Е. Винокуров, Ил Түмэн мунньа5ын депутата, СР авиациятын Бочуоттаах үлэhитэ А. Н. Максимов, архитектор, үтүөлээх тутааччы, депутат А. Л. Данилов, ИДьМ үтүөлээх үлэhиттэрэ Д. Д. Максимов, Е. Е. Постников, ини-бии И. П., С. П. Товаровтар, П. В. Тарабукин, П. В. Голиков, доруобуйа харыстабылын үтүөлээх үлэhиттэрэ Г. Г. Неустроев, З. Е. Кириллина, А. Д. Данилов, А. В. Данилов, Г. Г. Неустроев-II, үөрэ5ирии эйгэтигэр М. Т. Дягилева, Н. И. Постников, Х. А. Стрекаловская, Н. И. Неустроев, М. Р. Кулачиков, Е. П. Максимова, П. М. Колодезников, С. В. Колодезникова, Д. М. Стрекаловскай, Н. Н. Николаев, А. Д. Данилова, В. И. Данилова, М. С. Максимова, В. С. Максимов, Е. А. Жирков, С. П. Иванова, М. П. Баишева, М. П. Колодезникова, К. С. Постникова, Е. Т. Находкина, И. Р. Федосеев уо.д.а. А5а дойду сэриитэ са5аланаатын кытта эдэр, чэгиэн туруу дьон фроҥҥа ыҥырыллан ордук элбэх киhи 1941, 1942, 1943 сылларга барбыттара. Алдан нэhилиэгиттэн 130-ча бэбиэскэни тутан уоттаах Ар5аа фроҥҥа — 91, Илиҥҥи фроҥҥа — 26, Улэ фронугар — 22 киhи аттаммыттара. Төрөөбүт, үөскээбит Алдан өрүстэрин кытылыттан, «Саллаат булгунньа5ыттан» Таатта чулуу уолаттара борохуоттарга олорон Ийэ дойдуларын көмүскүү айаннаабыттара. 52 эдэр буойун кыргыhыы толоонуттан алаhа дьиэлэригэр төннүбэтэхтэрэ, 10 буойун сура5а суох сүппүтэ, 21 ханна көмүллүбүттэрэ биллибэт. Кый ыраах омук сирдэригэр үйэ-саас тухары хаалбыттара: Максимов Ф. Н. — Польша5а, Неустроев Н. Н., Винокуров И. И. — Белоруссия5а, Тарабукин А. С., Тарабукин В. П. — Украина5а, Готовцев М. С. — Литва5а, Готовцев С. С. — Азербайджанна, Баишев А. Д. — Маньчжурия5а, сорохтор Россия араас куораттарыгар, дэриэбинэлэригэр көмүллүбүттэрэ. 26 фронна өлбүт буойуттар хаартыскалара да суох. 56 буойун Кыайыы аргыстанан фронтан эргиллибиттэрэ. Дьыл5а хаан ыйаа5ынан сэрии содулуттан оспот баастара бэргээн олохтон эрдэ барбыттара. Кыайыы 65 сылын 8 буойун ытык кырдьа5астар көрсүбүттэрэ: 1. Голиков Николай Иннокентьевич — Дьокуускай куорат; 2. Колодезников Петр Михайлович — Таатта Төрдө; 3. Иванов Иван Софронович-II — Хандыга; 4. Неустроев Алексей Григорьевич — Амма; 5. Иванов Федот Николаевич — Ытык Күөл; 6. Егоров Семен Гаврильевич — Ытык-Күөл; 7. Винокуров Иван Иосифович — Таатта Төрдө; 8. Стрекаловский Дмитрий Матвеевич — Дьокуускай. Сэриигэ ыҥырыллыбыттар ортолоругар ыал а5алара, оло5у саҥа олорон эрэр 18-19 саастаах уолаттар, араас идэлээх үлэһиттэр бааллара: колхозтаах — 100, учуутал — 9, эргиэн үлэһитэ — 3, шахтер — 1, бухгалтер — 3, колхозка салайар үлэ5э үлэлээбит — 9, райком эппиэттээх, партийнай үлэһиттэрэ — 2, репрессия5а түбэһэ сылдьыбыттар — 2, налоговай агент — 1, ветеринар — 1, зоотехник — 1. Биир дойдулаахтарбыт А5а дойду сэриитин үрдүк на5араадаларынан бэлиэтэммиттэрэ: Кыhыл Сулус уордьан — Постников Н. Д., Голиков Н. И., Неустроев Л. Н. «Хорсунун иhин» мэтээли иккилиитэ — Баишев Н. В., Тарабукин И. С., биирдиитэ — Голиков Н. И., Колодезников Н. Я., Баишев К. И., Неустроев С. В., Неустроев Е. В., Товаров П. И., Баишев Д. В. Албан аат уордьан III ст. — Постников П. П., Колодезников П. М., Неустроев С. В., Степанов И. Н. «Бойобуой үтүөлэрин иhин» мэтээл — Постников П. П., Находкин Ф. И., Колодезников И. И., Стрекаловскай С. С., Товаров П. И., Максимов Н. Н., Тарабукин П. С. А5а дойду сэриитэ I, II ст. орденынан — 24 киhи; «Германияны кыайыы иhин» — 31 киhи; «Японияны кыайыы иhин» — 26 киhи; И. В. Сталинтан махтал сурук — 6 киhи на5араадаламмыттара. История5а киирбит А5а дойду Улуу сэриитин кыргыhыыларыгар кыттыбыттара: 1. Москва анныгар кыргыhыыга: — Готовцев Илья Кононович; — Колодезников Николай Яковлевич; 2. Сталинград кыргыhыытыгар: — Товаров Петр Иннокентьевич; 3. Курскай Дуга5а: — Баишев Николай Власьевич; — Голиков Николай Иннокентьевич; — Неустроев Степан Николаевич; — Товаров Петр Иннокентьевич; — Туласынов Игнатий Иннокентьевич; Иванов Иван Софронович I; 4. Ильмень күөлгэ: — Стрекаловскай Семен Семенович; — Туласынов Семен Алексеевич; — Бехтюев Николай Федотович; 5. 1945 с. Европа дойдуларын босхолооhуҥҥа: — Баишев Николай Власьевич; — Тарабукин Иван Степанович; — Голиков Николай Иннокентьевич; — Товаров Петр Иннокентьевич; — Колодезников Петр Михайлович; — Баишев Кирилл Иванович; — Баишев Дмитрий Власьевич; — Постников Петр Петрович; — Голиков Николай Иннокентьевич; — Находкин Федот Иванович; — Турчин Михаил Семенович; — Северьянов Леонтий Петрович; — Неустроев Петр Николаевич; — Неустроев Михаил Павлович; — Дягилев Василий Васильевич; «1941-1945 с.с. А5а дойду сэриитигэр үлэ5э килбиэнин иhин» мэтээлинэн — 227 киhи на5араадаламмыта. Спорт, физкультура былыр-былыргыттан нэhилиэкпит арахсыбат аргыстара. Саха бастакы көңүл тустууга спорт маастардарыттан биирдэстэрэ И. А. Аянитов, биллиилээх тренер Д. П. Коркин үөрэнээччитэ В. С. Винокуров, хотугу многоборьега РФ, СР спордун маастардара В. В. Акимов, К. А. Ширяев, А. П. Постников, П. М. Колодезников, кик-боксиңңа Азия чемпиона, призера Ю. А. Постников, спорт маастардарыгар кандидаттар Г. А. Попов тустууга, А. В. Николаев хайыhарга, гиря5а Н. Н. Колодезников, А. Г. Неустроева мас тардыһыытыгар, Костя Колодезников (РФ хотугу многоборьеҕа), Саша Гоголев (СР хотугу многоборьеҕа)ааттарынан биир дойдулаахтара киэн тутталлар. Олохтон эрдэ барбыт ыччаттарбыт сырдык кэриэстэригэр 15 сыл А. Н. Неустроев бирииhигэр волейболга, Л. Г. Туласынов бирииhигэр мууhу аннынан балыктааhын, киэн туттар спортсмеммыт, учууталбыт Г. А. Попов бирииhигэр хайыhар, 2011 сылтан республиканскай хапса5ай күрэхтэhиилэрэ сылын аайы тэрээhиннээхтик, элбэх киhини, спортсменнары мунньан ыытыллаллар. Маны тэрийэргэ элбэ5и эрэнэр, кэтэhэр ыччаттарбыт Денис Данилов, Николай Мурзин төhүү күүhүнэн буолаллар. Нэhилиэк эр дьоно кө5үлээhиннэринэн спортиңңа күрэхтэhии, «Булчут кутаатын тула» булчуттарга аналлаах түмсүү күрэхтэрэ сэргэхтик ыытыллаллар. 2011 сылтан олохтоох библиотека улууска биир бастакынан модельнай библиотека аатын ылары ситиспитэ, материальнай базатын тупсарбыта. 1982 сылтан нэhилиэккэ народнай хор тэриллэн элбэх республиканскай конкурстар, фестиваллар кыайыылаахтара, дипломаннара. Народнай хор тэриллиитигэр Баишева Зинаида Петровна, Колодезников Петр Васильевич үгүс сыраларын биэрбиттэрэ, таhаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар. 1992 сыллаахха народнай хор аатын көмүскээн ылбыта, өр сылларга хору ССРС культуратын туйгуна бэлиэлээх Матрена Васильевна Максимова айымньылаахтык салайбыта, хор иhинэн кырдьа5астар уонна эдэрдэр үөрэнээччилэр хордара, эр дьон, дьахталлар ансамбллара тэриллэн эмиэ үгүс республиканскай конкурстарга ситиhиилээхтик кытталлар. 2011 сылтан «Дайыла алгыстаах Аартыга» биллэр тойуксут, олоңхоhут, алгысчыт, Данил Данилович Максимов сырдык кэриэһигэр, саха норуотун төрүт культуратын үйэтитэр, ыччакка тар5атар конкурс ыытыллар буолла. 1977 сылтан О5о музыкальнай оскуолата айымньылаахтык үлэлиир, директор А. В. Винокурова «Татыйык» о5о образцовай үңкүү коллектива, салайааччы культура туйгуна Е. П. Голикова, «Алдаана» вокальнай ырыа ансамбла, салайааччы В. Д. Данилов «Хотугу сулус» республиканскай телеконкурстар, фестиваллар лауреаттара. 79 сыл устата Гаврил Гаврильевич Неустроев аатынан участковай балыыhа СР үтүөлээх бырааhа Анатолий Денисович Данилов салалтатынан дьон-сэргэ, о5о-ыччат доруобуйатын туhугар 22 киhилээх коллектив сыламтата суох үлэлии олорор, улууска биир бастың дьиэлээх-уоттаах эмп тэрилтэтэ буолар.

Н. Д. Неустроев аатынан Уус-Тааттатаа5ы орто оскуола 2011 сыллаахха 90 сааhын үрдүк таhымнаахтык бэлиэтээбитэ. Саха Республикатын үөрэ5ириитин үтүөлээх үлэhитэ, СР үөрэ5ириитин туйгуна П. Г. Дягилев директордаах улахан коллектив таhаарыылаахтык үлэлии олорор.

Оскуола5а күн бүгүн 197 о5о үөрэнэр, педколлектив 42 киhи, СР үтүөлээх учуутала 1, СР үөрэ5ириитин туйгуна 12, норуот үөрэ5ириитин туйгуна 2, культура туйгуна 1, Учууталлар Учууталлара 2, «Азия о5олоро» фонда стипендиата 2, «Бар5арыы» фонда 1, ыччаты билиигэ-көрүүгэ уhуйаллар. 2001, 2006 сылларга республиканскай, федеральнай экспериментальнай площадка, 2006 с.- «Общественнай оскуола» номинация кыайыылаа5а, 2010 с. СР Агрооскуолаларын чилиэнэ. 2013 сылга агрооскуола бэйэтин күүhүнэн 100 миэстэлээх хотону тутан үлэ5э киллэрбитэ, 21 единица техника араас көрүнүн ылан үлэлэтэ олороллор. Нэhилиэккэ кэлин сылларга тутуу күүскэ ыытыллар: ыччаттарбыт, биир дойдулаахтарбыт А. Л. Данилов, А. С. Бурнашева үтүөлэринэн «Приход иконы Божией Матери»-«Всецарица» чочуобуна дьиэтэ, Уус-Тааттатаа5ы ЖКХ филиалын 4 боксалаах, потребобщество 2 боксалаах гаражтара, ууттан харыстыыр аналлаах дамба, «Силис» ТХПК 100 миэстэлээх сана аныгылыы хотоно, «Саханефтегазсбыт» Уус-Тааттатаа5ы филиалыгар саңа хонтуора дьиэтэ, 2 боксалаах гаражтаах баhаарынай чаас дьиэтэ, урукку интернаты, балыыhаны, «Хатыңчаан» о5о саадын аныгылыы материалынан саңардан, музей-бала5ан оскуола5а тутулланнар үлэ5э киирэн, олохтоохтору үөрдэллэр. 1982 сылтан сири, оттуур ходуhалары оңорууга, Илин Эңэргэ мелиоративнай үлэлэри тэрийиигэ «Илгэ» мелиорация тэрилтэтэ салайааччы Владимир Семенович Малгин сир оңоhуутугар араас өрүттээх элбэх үлэни тэрийэн ыытар. Владимир Семенович нэhилиэк иhигэр Таба5аайы, Булун күөллэр дамбаларын бө5өргөтүүгэ, Таатта үрэх сүнньүн көннөрүүгэ, оттуур ходуhалар ууларын түhэриигэ утумнаахтык үлэлиир, инникитин оттуур ходуhалары онорууга элбэх былааннардаах. Бүгүн Алдан нэhилиэгэ Таатта улууhугар биир улахан нэhилиэк. 2005 сылга дылы нэhилиэк олохтоохторо ахсааннара а5ыйыы сылдьан баран, кэнники сылларга о5о төрөөhүнүн элбээhинин, ыччаттар олохсуйууларын түмүгэр киhи ахсаана чөлүгэр түhэн эрэрэ дьону үөрдэр. Билигин Алдан нэhилиэгэр барыта 1 228 киhи олорор, А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа5а Винокуров Иван Иосифович, сэрии, тыыл ветераннара Антонова Мария Степановна, Алексеева Александра Ивановна, Винокурова Клавдия Кирилловна, Голикова Варвара Софроновна, Жирков Егор Алексеевич, Иванов Михаил Иванович, Максимова Екатерина Васильевна, Максимова Мария Семеновна, Неустроева Клавдия Ивановна, Неустроева Матрена Харитоновна — нэhилиэккэ со5отох герой ийэ, Неустроева Ульяна Софроновна, Неустроев Василий Семенович — Чурапчы көhөрүүтүн кыттыылаа5а, Неустроев Виктор Васильевич, Турчина Династия Ивановна, Туласынов Иван Михайлович, Федосеев Иван Романович, Чахов Александр Иванович сүбэ-ама буолар Ытык дьоммут. 16 бааhынай хаhаайыстыба, 26 бэйэлэрэ чааhынай урбаанньыт үлэ миэстэтин таhаарынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 126 ыччат республикабыт араас үөрэх кыhаларыгар үөрэнэллэр. Нэhилиэккэ 50 сыл устата «Саханефтегазсбыт» филиала, агрооскуола, спортзал, кулууп, 2 детсад, балыыhа, ТХПК «Силис», О5о музыкальнай оскуолата, АТС, сибээс отделениета, потребобщество уо.д.а барыта 18 тэрилтэ үлэлии-хамсыы олороллор. Сылын аайы нэhилиэккэ Бастың тэрилтэ, ыал, сайылык ыала, үөрэнээччи, үлэhит, тиэргэн, чааhынай тэрилтэ номинациялар олохтонон дьону үлэ5э, кыайыыга кө5үлүүллэр. Спортзал, кулууп, олохтоох модельнай библиотека кыахтара тиийэринэн сынньаланы тэрийэргэ, чөл оло5у тар5атарга үлэлииллэр, сүрүн күүс-көмө буолаллар. 1973 сылтан эдэр көлүөнэ ыччаты, туризм киэн эйгэтигэр уhуйууга, кыраайы үөрэтиигэ Үөрэ5ирии туйгуна П. Д. Максимов Республика5а со5отох палеонтологическай үөрэнээччилэр «Бивень» лаа5ырдарын үлэлэтэр. Сайын аайы Саха Сирин араас сирдэриттэн кэлэн Аан дойдуга биллэр Лэкэ Хайатыгар (Мамонтова Гора) ирбэт тоңу, былыргы сэдэх кыыллар кырамталарын, үүнээйилэрин чинчийэллэр. Алдан өрүс ыраас уутугар сөтүөлээн, балыктаан сынньанан бараллар. Туризмы Саха Сиригэр сайыннарыыга нэhилиэк эдэр ыччата Александр Осипов ылсан, Лэкэ Хайатыгар база туттан дьон-сэргэ махталын ылан эрэр. Омук сирдэриттэн, республика, улуус дьоно кэлэн, сынньанан, элбэ5и билэн-көрөн бараллар. Нэhилиэкпит тэрилтэлэрэ Республика5а биллэр үлэлээхтэр. «Харыйачаан» о5о сада 2001 сылга «Сыл бастын о5о саада» художественнай-эстетическай иитиигэ республикатаа5ы конкурс номинациятын ылбыта. Сэбиэдиссэйдэр С. Ф. Игнатьева, Л. И. Григорьева үрдүк таhаарыылаахтык үлэлииллэр. «Хатыңчаан» О5о сайдар киинэ 2005 сыл Республикатаа5ы куонкуруска педагогическай маастарыстыбатын иhин «Сыл бастың детсада» диэн лауреат аатын ылбыта. 2008 сылтан федеральнай экспериментальнай площадка быhыытынан үлэлиир. 2009 с. ИПКРО грамотатынан на5араадаламмыта. Сэбиэдиссэй Габышева Любовь Дмитриевна 2009 сыл нэhилиэккэ «Сыл бастың салайааччыта», иитээччилэр Находкина Г. Г. «Сыл бастың спортивнай дьиэ-кэргэнэ», Андросова А. В. «Сыл бастың активистката», Малышева М. М. «Бастың тэлгэhэлээх дьиэ-кэргэн» номинациялары ылар чиэскэ тигистилэр.

  Нэhилиэккэ элбэх талааннаах ыччат олорор, үлэлиир. Олортон биирдэстэрэ эдэр тимир ууhа, предприниматель С.В.Тарабукин кыыл, сэлии муоhуттан оноhуктара, быhахтара, араас быыстапкаларга үрдүктүк сыаналаналлар, киэн эйгэ5э биллэн эрэллэр. 

«Тускул» ыччат түмсүүтүн Кучуров Е. Е. өр сылларга таhаарыылаахтык салайбыта, билигин нэhилиэккэ ыччаты кытта үлэ специалиhынан Осипова А. А. үлэлиир. Алдан нэhилиэгин историятын үөрэтиигэ оскуола учууталлара А. Д. Данилова, А. Н. Неустроева, Е. А. Жирков өр сылларга үөрэтэн элбэх материалы, докумуоннары хомуйан, нэhилиэк сайдыытын кэрэhэлиир «Алдан быйаңнаах кытылыгар», «Урдуккэ көтүппүт кыhабыт», «Мин мантан сэриигэ барбытым» кинигэлэр, брошюралар, бастың дьоннорго өйдөбүнньүк кинигэлэр бэчээттэннилэр. Алдан эбэ быйаннаах кытылыгар нэhилиэк олохтоохторо, кэлин эдэр ыччат дойдуларыгар олохсуйан сылгы-сүөhү ииттэн, үлэлээн-хамсаан быр бааччы олороллор.

«Алдан кэскиллээх кытылыгар»/Неустроева А. Н./Көмүөл.-2014 с. АЛДАН БЫЙАҤНААХ КЫТЫЛЫГАР

Быйыл 2017 сыл республикаҕа үлэлиир кэмигэр киэҥник биллибит П.Алексеев аатынан совхоз, агрофирма тэриллибитэ 50 сылын туолар.

Талыы талба Таатта үрэх Алдан эбэлиин холбоһор сиригэр, Таатта Төрдүгэр дьон-сэргэ уутуйан олохсуйбут түөлбэтэ хас да үйэлэргэ Байаҕантай улууһун, советскай кэмтэн Таатта оройуонун, биир улахан нэһилиэгинэн буолар. Урукку сылларга хас эмэ нэһилиэктэр холбоһон, бөдөҥсүйэн биир Алдан нэһилиэгэ, өр сылларга П.Алексеев аатынан колхоз, совхоз, агрофирма киин уһаайбата буола сылдьыбыта. Саха дьонун сиэринэн, төһө да алаастар, киэҥ хочолор суохтарын иһин, өбүгэ саҕаттан төрүттэрбит оттуур сир, ходуһа оҥостон, сүөһү, сылгы иитэн, оту-маһы талахтары, дулҕалары ыраастаан солооһуннары таһааран, бурдук оҕуруот аһа олордон, бултаан-алтаан, балыктаан байылыаттык олорбуттара. Сут-кураан, сэрии сылларын этэҥҥэ туораабыттара. Ааспыт үйэ ортотугар Муонда улахан күөлү, билиҥҥи күүстээх техника суох кэмигэр, үксүн харыларын күүһүнэн хорон, өрүскэ түһэрэн, ходуһа оҥостубуттара. Республикаҕа киэҥник биллибит С. Г. Жирков директордаах П.Алексеев аатынан совхоз, агрофирма оттуур ходуһалары, сири оҥорууга улахан үлэлэри ыыппыта, үгүс тутуулары, сүөһү иитэргэ табыгастаах хотоннору туттарбыта. Уус Таатта отделениятыгар 7 улахан хотону, эбии аһылыгы бэлэмниир кормоцех, үлэһиттэргэ олорор дьиэлэри, фермаҕа сүөһү үлэһиттэригэр сынньанар анал дьиэни, сүөһү өлөрөр буойунаны, халбаһыы оҥорор сыаҕы, арыы собуотун, улахан подвалы, оҕуруот аһын хаһаанарга анал подвалы туттаран үлэҕэ киллэрбитэ. П.Алексеев совхоз XI пятилеткаҕа иитэр сүөһүтэ 4500, ол иһиттэн ыанар ынаҕа 1600 этэ. Биир ынахтан бастыҥ ыанньыксыттар 3000 кг. үүтү ыыллара ситиһиллибитэ. Сылгы иитиитигэр улахан болҕомто ууруллан, сылгы ахса 2415 тыһ., ол иһигэр биэтэ 1452 тиийэ сылдьыбыта. Отделениялар аайы улахан сылгы базалара тутуллубуттара. Хара саһылы, сибинньэни иитии биир барыстаах тыа хаһаайыстыбатын көрүҥэ буолан 300 хара саһыл, 217 сибинньэ сыл аайы иитиллибитэ. Совхоз, агрофирма улахан отделенията Уус Таатта 9009 га туһаныллар сирдээҕэ, 1500 сүөһүлээх онтон 550 ынах. Күһүн аайы 350—400 сүөһүнү өлөрөн этин государствоҕа туттарара. Биир барыстаах салаанан сибинньэ иитиитэ буола сылдьыбыта, 150 төбөҕө улахан свинокомплекс тутуллубута. Оҕуруот аһын үүннэриигэ отделение күүскэ үлэлиирэ. Хортуоппуйу 117 т., хаппыыстаны 65 т., бурдугу биир гаттан 12 ц. үүнүүнү хомуйара. Үлэһиттэргэ анаан икки этээстээх икки уопсай дьиэни, 4-түү квартиралаах, 10 арболитовай уопсай дьиэлэри туттарбыта. Отделенияҕа 220 рабочай үлэлиирэ. XI пятилетка 1981—1986 сыл устата отделения 855 т. эти, 3435 т. үүтү, 50.2 тыһ.солк.түүлээҕи государствоҕа туттарбыта. 10946 т. оту оттообута, 374 т.сиилэһи бэлэмнээбитэ. 32 араас маркалаах трактор, 12 массыына отделение туох баар үлэтигэр сүүрэллэрэ, от-мас бэлэмигэр, таһаҕас таһыытыгар үлэлииллэрэ. 1991 сылтан Союз ыһыллан былаас уларыйан, тыа хаһаайыстыбатын структурата уларыйбыта. Агрофирма, отделение үлэтэ тохтоон, нэһилиэккэ 4 тыа хаһаайыстыбатын кооперативтара «Алдан», «Алаас», «Табаҕаайы», «Силис» тэриллибиттэрэ. Бу кооперативтартан билигин Е. Е. Большаков салайааччылаах «Силис» тыа хаһаайыстыбатын кооператива үлэлии олорор. Сүүс сүөһү киирэр, саҥа ирдэбилгэ эппиэттиир хотон туттан, сылгы иитэр база оҥостон таһаарыылаахтык үлэлиир. Сайынын «Бириистэн» сайылыкка ыанньык ынахтарыттан элбэх үүтү-аһы ылаллар, сибиинньэлэрин элбэтэллэр, уоталлар. Нэһилиэк бааһынай хаһаайыстыбалара сүөһүлэригэр киэҥ-куоҥ хотоннору туттан, сайылык оҥостон үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Үрдүк таһаарыылаахтык «Куотук» Е. Е. Кучуров, «Толоон» Р. Я. Егасов, «Кырдал» Ф. Ф. Лукин, Е. И. Тарабукина, Дь. П. Постников хаһаайыстыбалара үлэлииллэр. СР ыччаттары тыа сиригэр олохсутууга, саха төрүт дьарыга сүөһү, сылгы иитиитигэр сыһыараары «Поддержка начинающих фермеров 2012—2017 гг.» граннарын Е. Е. Кучуров, Ф. Ф. Лукин, Р. Я. Егасов, А. А. Данилов ылан саҥа хотоннору, сылгы базатын туттан киэҥ далааһыннаахтык үлэлии сылдьаллар. «Алгыс» агрооскуола кооператива сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанан, үөрэнээччилэри төрүт дьарыкпытыгар сыһыараллар. Хотон, сайылык туттан, сайынын лааҕыр үлэлэтэн тыа сирин оҕотун үлэ үөрүйэхтэригэр уһуйар. «Животноводство», «Овощеводство», «Растениеводство» о.д. а агропрофильнай предметтэри эбии киллэрэн үөрэтэн оҕолор билиилэрин кэҥэтэллэр. Дьөһөгөй оҕото былыр-былыргыттан саха киһитин аргыһа, миинэр миҥэтэ, сиир аһа-үөлэ. «Лэкээр» В. В. Тарабукин, «Дьөһөгөй» Н. К. Жирков, «Төрүт» Н. Н. Колодезников, «Эмис» А. В. Неустроев, С. В. Малгин, С. С. Кузьмин, А. А. Данилов хаһаайыстыбалара сылгы базаларын туттан, сылын аайы төрүөхтэрин эбэн, сайдан иһэллэр. В. В. Тарабукин нэһилиэккэ бастакынан биэ ыан кымыс оҥорон үтүө үгэһи сайыннаран үлэлэспитэ хас да сыл буолла. Нэһилиэкпит олохтоохторо сүөһү, сибиинньэ, сылгы ииттэн, оҕуруот аһын үүннэрэн, бултаан-алтаан Алдан быйаҥнаах кытылыгар байылыаттык олороллор.

А. Н. Неустроева

95 СЫЛ БИЛИИ-САЙДЫЫ СУОЛУНАН

Таатта улууһун Н. Д. Неустроев аатын сүгэр Уус Таатта орто оскуолата аһыллыбыта 2016 сылга 95 сылын туолла.

Таатта үрэх дохсун сүүрүктээх Алдан эбэҕэ кэлэн холбоһор сиригэр, Таатта Төрдүгэр, билигин Уус Тааттанан ааттанар түөлбэҕэ, 95 сыл анараа өттүгэр, билиигэ-көрүүгэ уһуйар үөрэх кыһата аһыллыбыта. 1921 сылга диэри оскуола суох буолан төрүппүттэр оҕолорун инники кэскиллэрин түстээри, үөрэх суолтатын өйдөөн Уолбаҕа, Баайаҕаҕа илдьэн үөрэттэрэллэрэ. Ол үөрэммиттэр истэригэр саха сиригэр ааттара-суоллара киэҥник биллибит суруйааччылар Н. Д., А. Д. Неустроевтар, журналист, учуутал Г. Т. Дягилев, нэһилиэк маҥнайгы учуутала К. Ф. Неустроев, Алампаны кытта репрессияҕа түбэһэн Соловкига өлбүт С. Ф. Дягилев, Ойуунускайы кытта репрессия сылларыгар хаайыллыбыт Л. Н. Неустроев бааллар. Нэһилиэкпититтэн бастакынан, Дьокуускайга учуутал семинариятын 1918 с. бүтэрэн «Аттестат на звание учителя начальной школы» ылбыт Константин Федорович Неустроев, төрөөбүт дойдутугар оскуола астарарга туруорсан элбэхтэ кэлбит-барбыт. Саха литературатын төрүттэспит, бастакы комедиограф Н. Д. Неустроев ис сүрэҕиттэн ылсан оскуола аһыллыытын өйөөн, көмөлөспүт. Нэһилиэк олохтоохторун баҕалара туолан 1921 сыл Саха Уокуругун Байаҕантай улууһун I концентрын I ступеннаах Уус Таатта советскай оскуолата аһыллыбыт. Эдэр эрчимнээх учуутал К.Ф Неустроев аҕатын дьиэтигэр 25 оҕону хомуйан үөрэтиини саҕалаабыт. Бастакы оскуола дьиэтин нэһилиэк барыта турунан учуутал Константин Федорович, Алдан нэһилиэгин Уус Алдан Тандатыттан 1914 с. арааран төрүттээбит Г. С. Неустроев салалталарынан 1924 с. тутан үлэҕэ киллэрбиттэр. Идэтин толору баһылаабыт, бэйэтигэр, үөрэнээччилэригэр ирдэбиллээх айымньылаахтык үлэлиир учуутал К. Ф. Неустроев төрөөбүт түөлбэтигэр 11 сыл устата үлэлээн, оскуолатын оройуоҥҥа, республикаҕа биир үчүгэй үлэлээх үөрэх кыһатыгар таһаарбыта. 1927 , 1928,1930 сылларга Саха Уокуругун үөрэҕин инспектордара С.Черемкин, Винокуров, Я.Попов оскуола үлэтин «үчүгэйинэн» сыанабыл биэрэн барбыттар. Константин Федорович бастыҥ үлэһит, учуутал Республика аттестационнай комиссиятыгар талыллан үлэлэспит. 1931 с. Саха АССР Наркомпроһа Дьокуускай — Иркутскай-Москва-Ленинград-Москва-Крым маршруттарынан оскуолалар үлэлэрин көрөр, опыт атастаһар айаннарыгар киллэриллэн, кыттыыны ылбыт. 1930 с. от ыйын 2 күнүгэр Учууталлар II -с республиканскай съездтэригэр делегатынан талыллан сылдьыбыт. 7 кылаастаах оскуола 1942 сылтан аһыллан үлэлээбит. Сэрии кэнниттэн кыра колхозтар холбоһон, бөдөҥсүйэн Уус Тааттаҕа кииннэнэн, 1963 с. икки этээстээх улахан оскуола дьиэтэ тутуллубута, интернат, мастерской дьиэлэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ. 1967 с. орто оскуола аһыллыбыта, Хара Алдантан, Уолбаттан, Баайаҕаттан кэлэн үөрэммиттэрэ. 1966—1968 сылларга оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго иитээччилэри бэлэмниир республиканскай педкласс аһыллан 50 эдэр кыргыттар үөрэнэн идэ ылалларыгар оскуола салалтата улахан көмөнү оҥорбута. 1954—1959 сылларга саха биллэр суруйааччыта А. И. Федоров кэлэн, ол кэмнэргэ үөрэммит ыччакка үтүө өйдөбүлү хаалларбыта. Үөрэнээччилэргэ, ыччаттарга литературнай куруһуок үлэлэтэн, биллэр суруйааччылар, республикаҕа ааттара ааттанар дьонтахсалларыгар олук уурсубута. Суруйааччылар В.Тарабукин, Н.Винокуров-Урсун, Е.Жирков, Ф.Постников-Арчы, тыл үөрэхтээҕэ, профессор И. П. Винокуров, самодеятельнай композитор Д.Данилов о.д.а куорсун анньан тахсыбыттара. Ааспыт үйэ 50-60-70 сылларыгар нэһилиэк ыччата үөрэхтээх буолалларыгар, үтүө өйдөбүлү хааллырбыт учууталларынан Н. Л. Данилов, М. Р. Кулачиков, Е. П. Максимова. С. В., П. М. Колодезниковтар, А. А. Большакова, М. Г. Кузьмин, С. К. Андросов. В.С, М. С. Максимовтар, П. А., Н. Н. Максимовтар, В. И., Л. Л. Даниловтар, К. С., Ф. Ф. Постниковтар, Н. К. Макаров, С. Н. Самсонова, Х. А. Стрекаловская, Н. И. Неустроев, Д. М. Стрекаловскай, М. П. Колодезникова, Е. Т. Находкина, М. П. Баишева, И. Р. Федосеев о.д.а. буолаллар. 70-80 сылларга республикаҕа киэҥник биллибит «Муонда» үлэ-сынньалаҥ 3 лааҕырдара П.Алексеев совхозка элбэх оту оттоон туттараллара, ыччаты сахалыы илиинэн оттуур ньымаларга уһуйбуттара. П. Д. Максимов салайар эдэр туристар хамаандалара Таатта оройуонун чиэһин республикаҕа ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. Республикаҕа соҕотох палеонтологическай «Бивень» лааҕыр, «Мамонтова гора» диэн аатынан аан дойдуга биллибит «Лэкэ хайатын» кистэлэҥнэрин үөрэтиигэ, чинчийиигэ күүскэ үлэлэспитэ. Оскуола үөрэнээччилэрэ спортка ситиһиилэрэ нэһилиэк олохтоохторун өрүү үгүстүк үөрдэрэ, билигин да үөрдэр. Физруктар П. М. Колодезников, В. С. Максимов, С. С. Бурцев, Г. А. Попов эрчийбит эдэр спортсменнара оройуоҥҥа инники кэккэҕэ сылдьыбыттара. 1974 сылтан НВП хамаандата «Орленок» военно-спортивнай күрэхтэһиилэргэ оройуоҥҥа 10 төгүл бастаабыта, 18 төгүл бириистээх миэстэлэргэ, Республикаҕа строевой көрүүгэ, ытыыга, ГО-ҕа, медико-санитарнай бэлэмнэниигэ инники күөҥҥэ тахсан, республика 10 бастыҥ хамаандатыгар киирбитэ, военрук Н. И. Неустроев. 1974—1975 үөрэх сылыттан оскуолабыт А.Матросов аатынан понерскай дружината Бүтүн Союзтааҕы «Салют, Победа» пионердар марштарыгар Правофланговай ааты 1982 сылга диэри 5 төгүл ылбыта. К. П. Колодезникова ол сыллар пионердарын саамай ахтар-саныыр, истиҥник ахтар баһаатайдара. Оскуола 70 сыллаах юбилейын бэлиэтиир 1991 сылга Саха ССР министрдарын советын 629№-дээх уурааҕынан Н. Д. Неустроев аата Уус Таатта орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. 25 сыл устата оскуола коллектива биир дойдулаахпыт аатын дьоһуннук сүгэн кэллэ. 2007 сыл 2 этээстээх саҥа таас 264 миэстэлээх оскуола дьиэтэ үлэҕэ киирбитэ. 2006 сылтан оскуола коллектива аныгы сайдыылаах кэмҥэ бэлэмнээх ыччаты иитиигэ саҥа сүүрээннэри, хайысхалары көрдөөн үлэлэһэр. «Создание условий самореализации личности в сельской школе» теманан экспериментальнай площадка статуһун, Россияҕа авторскай оскуолалар «Эврика» конкурстарыгар «Общественная школа», анал ааты ылбыта. 2010 сылтан оскуолабыт СР агрооскуолаларын союһун чилиэнинэн киирбитэ. Үөрэнээччилэри саха төрүт дьарыктарыгар сүөһү, сылгы иитиитигэр чугаһатар, оҕуруот аһын үүннэрии үөрүйэхтэригэр анал предметтэр киирбиттэрэ, сүөһү иитэргэ анал хотон, сайылык тутуллубута. 2014 сыл Краснодарскай кыраайга норуоттар икки ардыларынааҕы XII -с А. С. Макаренко аатынан ааҕыыларга агрооскуолабыт үлэтин опыта бастыҥнар ахсааннарыгар киирбитэ. 2015 сыл Санкт-Петербург куоракка ыытыллыбыт Россияҕа тыа оскуолаларын конкурсугар «Лучшая сельская школа» анал ааты ылары ситиспитэ. 2016 с. «Үйэ» сурунаалга «Аныгы үйэҕэ хаһаайыстыбалаах оскуола» ыстатыйаҕа оскуола үлэтэ сырдатыллыбыта. 2016 сыл «Золотой фонд кадров Родины РС (Я)» бүтүн союзтааҕы энциклопедия IV томугар оскуолабыт иитэр-үөрэтэр үлэтэ сырдатыллан киирбитэ. 95 сыл устата хас да көлүөнэ ыччат үөрэнэн олох киэҥ аартыгар үктэннэ. XXI үйэ оскуолата үөрэнээччилэригэр саҥа саҕахтары арыйар, олохторун суолун булууга олук уурар. Оскуола учууталлара үөрэнээччилэргэ чиҥ билиини биэрэргэ дьаныһан үлэлииллэр. Кэнники сылларга оскуоланы 5 үөрэнээччи үрүҥ көмүс, 2 үөрэнээччи кыһыл көмүс мэтээллэринэн бүтэрдилэр. Уолаттары иитиигэ улахан болҕомто ууруллар, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн чөл олохтоох буолалларыгар араас куруһуоктар, спортивнай секциялар үлэлииллэр. Хотугу многоборье көрүҥнэригэр дьарыктанан Россияҕа ураҕастаах сүүрүүгэ кыайыылаах, наартаны ойууга Республика рекордсмена Костя Колодезников СР маастарын нуорматын, РФ маастарга кандидатын, Саша Гоголев СР маастарга кандидатын нуорматын толорбуттара, тренердара К. А. Ширяев. 2002 сыл «II Азия оҕолорун» спортивнай оонньууларыгар СР хамаандатыгар хотугу многоборьеҕа Андрей Постников киирбитэ, тренера В. В. Акимов. 3000 м. Ураҕастаах сүүрүүгэ 1 миэстэни, сүгэни быраҕаыыга 141 м быраҕан 2 миэстэ, маамыктаны быраҕыыга 2 миэстэ, уопсай түмүккэ «II Азия оҕолорун» призера буолбута. Үөрэнээччилэри наука, искусство, культура эйгэтигэр бастакы олуктары учууталлар, эбии үөрэхтээһин үлэһиттэрэ, оҕо музыкальнай оскуолатын коллектива уураллар. «Татыйык» оҕо үҥкүү ансамблга салайааччы Е. П. Голикова, Алдан ВИА салайааччы В. Д. Данилов, 1999—2005 сылларга үлэлээбит «Сайын» хомус ансамблга салаайааччы Л. М. Борисова, «Маска художественнай роспись» куруһуокка салайааччыта Н. В. Винокурова дьарыктанар үөрэнээччилэр республиканскай «Хотугу сулус» элбэх Саха сиригэр, Россияҕа ыытылларконкурстар лауреаттара, кыайыылаахтара. «Чэчик» мини- театр салайааччылар З. С. Бехтюева, А. С. Кочнева улуустааҕы, республиканскай көрүүлэргэ, фестивалларга бастыҥ коллектив аатын ылбыттара. Норуоттар икки ардыларынааҕы, «Дети. Интеллект. Культура» — НПК Италияҕа Мальта куоракка улахан тэрээһин дипломаннарынан В.Малгин, Э. Сидоров буолбуттара. Оскуола коллектива бастыҥ учууталларынан РФ үтүөлээх учуутала Н. Н. Николаев, СР Үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһиттэрэ А. Д. Данилова, П. Г. Дягилев, РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуннара М. Р. Кулачиков, Х. А. Стрекаловская, В. И. Данилова, Е. Т. Находкина, А. Н. Неустроева, Е. Н. Постникова, З. М. Колодезникова, СР Үтүөлээх учууталлара В. И. Данилова, П. М. Колодезников, А. Н. Неустроева, РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһиттэрэ П. Д. Максимов, К. П. Колодезникова, В. П. Неустроева, Д. Д. Евграфов, Т. И. Старостина, 28 СР үөрэҕириитин туйгуннарын ааттарынан киэн туттар. Оскуоланы 95 сыл устата 22 директор салайан нэһилиэк ыччата үүнэригэр-сайдарыгар,үөрэхтэнэригэр сүҥкэн кылааттарын киллэрбиттэрэ. Үрдүккэ көтүтэр кыһабыт сайдан, үүнэн ис, иннигэр киэҥ аартыктар арыллан истиннэр, үөрэтэр ыччатын махталын ыла тур! А. Н. Неустроева, кыраайы үөрэтээччи.

АЛДАН НЭҺИЛИЭГИТТЭН РЕСПУБЛИКАҔА БИЛЛЭР, КИЭН ТУТТАР ДЬОННОРБУТ

НИКОЛАЙ ДЕНИСОВИЧ НЕУСТРОЕВ (15.12.1895 — 21.07.1929)

Николай Денисович Неустроев 1895 с. ахсынньы 15 күнүгэрБайаҕантай улууһун IV Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥинэн Алдан) Былдьаһыктаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Николай Денисович Неустроев-саха суругунан уус-уран литературатын төрүттэспит, үс бастакы реалист суруйааччыларыттан биирдэстэр, саха бастакы комедиограба, драматург, кэпсээнньит, хоһоонньут, тылбаасчыт, фольклорист, саха баай тылын-өһүн чинчийээччи, саха литературатын классига. Баайаҕа оскуолатыгар, Дьокуускайга 4 кылаастаах училищеҕа, 1927 с. Москваҕа В. Брюсов аатынан литературнай институтка үөрэнэ сылдьыбыта. Ревком председателэ, Байаҕантай улууһугар комиссар, 1922—1924 сс. Уолба оскуолатыгар учууталынан, 1925 сыл сэбиэттэр Саха сиринээҕи IV съездтэрин делегата, «Хозяйство Якутии» сурунаал эппиэттиир сэкэрэтээринэн үлэлээбитэ. Литературнай суруйуунан Н. Д. Неустроев 1912 саҕалаабыта. «Дикая жизнь» кэпсээнэ 1917 с., «Сибирские записки» сурунаалга бэчээттэммитэ. «Тимир дьон оҕолоро» пьесата 1917 с. Дьокуускайга Норуот дьиэтигэр туруоруллубута. Училищеҕа үөрэнэ сылдьан, 1910—1913 сылларга ол кэмҥэ үөрэнэ сылдьар саха ыччатыгар литературнай кружок тэрийэн «Юность» диэн бэйэлэрэ таһаарар сурунаалларыгар редактордаабыта. Ол түмсүүгэ П. А. Ойуунускай, М. К. Аммосов бааллара. 1914 с. «Саха ыччатын куруһуога» тэриллибитигэр Николай Денисович актыыбынай кыттыыны ылбыта. Николай Денисович оҕо сааһыттан доруобуйата мөлтөх буолан, сотору-сотору эмтэнэр этэ. 1916 с. П. А. Ойуунускайдыын Н. В. Гоголь «Ревизорун», 1926 с. Н. Н. Павловтыын А. С. Пушкин «Борис Годунов» дырааматын сахалыы тылбаастаабыттара. Н. Д. Неустроев саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларын ордук таабырыннары, өс хоһооннору темаларынан наардаан нууччалыы варианнарын булан тиһэн иһэрэ. Маны таһынан саха олоҕун көрдөрөр, ыстатыйалары, очеркалары, фольклордары, этнографияҕа үлэлэрэ, тылбаастара элбэхтик бэчээттэммиттэрэ. Николай Денисович айар үлэтигэр Н. Бельскай, Макар Бедный кэлин сахалыы Ньукулай Ностуруойап диэн псевдонимнары ылынан үлэлээбитэ. Николай Денисович кинигэлэрэ «Талыллыбыт айымньылар»- 1985 с., «Пьесалар, кэпсээннэр» — 1995 с., «Төрүөбүт сирбэр, тапталлаах дьоммор»- 1995 с., «Тимир дьон оҕолоро»-2000 с., «Николай Денисович- I, II» томнара 2005 с. тахсыталаабыттара. Бастакы кинигэлэрэ «Саха комедиялара» — 1926 с., «Куһаҕан тыын»- 1927 с., «Кэпсээннэр» — 1929 с., «Кэпсээннэр» — 1936 с. , «Талыллыбыт айымньылар» — 1947 с., «Талыллыбыт айымньылар»- 1959 с. , «Кэпсээннэр»- 1975 с. тахсыбыттара. Н. Д. Неустроев суруйбут комедиялара «Куһаҕан тыын», «Оҥоруу кытаанах», «Тиэтэйбит», «Кукаакы кулуба», «Тар» билиҥҥэ диэри саха сирин театрдарын сценатыгар сотору-сотору туруоруллан, дьон-сэргэ биһирэбиллэрин ылаллар. Николай Денисович Неустроев баара-суоҕа 33 сааһыгар от ыйын 21 күнүгэр 1929 с. ыалдьан күн сириттэн туораабыта.

АННА ДЕНИСОВНА НЕУСТРОЕВА (03.03.1903 — 30. 11. 1947)

Анна Денисовна1903 кулун тутар 3 күнүгэр Байаҕантай улууһун IV Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥинэн Таатта улууһа, Алдан нэһилиэгэ) Былдьаһыктаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Саха дьахталларыттан бастакы суруйааччы, ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ, оҕолорго анаммыт кэпсээннэри бастакынан суруйбута, тылбаасчыт, фольклорист, общественнай деятель. Анна Денисовна Баайаҕа, Уолба оскуолаларыгар, Дьокуускайга педагогическай техникумҥа үөрэммитэ. 1925 с. сыл суруйааччылар I съездтэрин делегата. 1925 с. Уус Тааттаҕа ликбез учууталынан, Дьокуускайга 1927—1933 сс. оҕо садын салайааччынан, 1933—1943 сс. «Хотугу сулус» сурунаал эппиэттиир секретарынан, Саха сиринээҕи кинигэ кыһатыгар уус -уран литератураҕа редакторынан үлэлээбитэ. 1941—1945 сылларга «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. А. Д. Неустроева саха норуотун фольклорун ордук олоҥхолору хомуйууга үлэлэспитэ. М. Т. Шараборин-Кумаарап, И. И. Бурнашев-Тоҥ Суорун, П. П. Ядрихинскэй-Бэдьээлэ, Н. И. Степанов, С. А. Зверев-Кыыл Уола олоҥхолорун, айымньыларын «Хотугу сулуска», «Кырдьык кыайар» кинигэҕэ таһаартарбыта. Анна Денисовна кэргэнэ И. Д. Баланов-куоракка үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ, 1932—1934 сс. Государственнай национальнай библиотека директорынан, «Кыым» хаһыакка редакторынан үлэлээбитэ. А.Денисова кэпсээннэрэ: «Оҕолор», «Тураахтар», «Ходуһа дьүһүнэ»"Тиргэһиттэр", «Кэһии», «Албын», «Ороһукаан», «Оҕонньордоох эмээхсин», «Таарымта», «Куттамсах куһаҕан», «Саһыл, эһэ уонна оҕо», Тылбаастар: «Миини уонна Муони» — Л.Фич-Перкинс, «Эриэн Моой» — Д. Н. Мамин Сибиряк, «Чичииллэ» — Д. Амичис, «Киит уонна Кээт буоланнар баһаарга хайдах сылдьыбыттара»-Л.Фич-Перкинс, «Собуонньут Мөрүөскэ»-С.Вьюгов, «Табыллыбатах булуу» — Быкова кэпсээнэ. Анна Неустроева «Тураахтар» диэн кэпсээнэ турок тылыгар тылбаастаммыта. Анна Денисовна Неустроева 1947 с. сэтинньи 30 күнүгэр 44 сааһыгар Дьокуускайга ыалдьан өлбүтэ.

ФЕДОТ ИВАНОВИЧ НАХОДКИН (1919—1983)

ССРС журналистарын союһун чилиэнэ, ССРС журналистарын I съеһин делегата, Үс төгүл САССР Верховнай Советын президиумун Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. Федот Иванович 1919 с. от ыйын 24 күнүгэр Байаҕантай улууһун I Алдан нэһилиэгэр (Таатта улууһугар Уус Тааттаҕа) төрөөбүтэ. Уус Таатта, Уолба оскуолаларын бүтэрэн, Чурапчыга педучилищеҕа үөрэммитэ. 1940—1942 сс. Уус Таатта, Хара-Алдан оскуолаларыгар учууталлаабыта. 1942 с. фроҥҥа ыҥырыллан Арҕааҥҥы, Прибалтийскай, Ленинградскай фроннарга сэриилэспитэ. Аатырар Ржев- Гжатск-Вязьма туһаайыыларынан кырыктаах кыргыһыыга кыттыбыта. «Орден Отечественной войны» Iстепени, «За боевые заслуги», «За победу над Германией», «За доблестный труд в ВОВ 1941—1945 гг.», «20 лет, 30 лет, 40 лет Победы», «50 лет, 60 лет, 70 лет Вооруженных сил СССР» юбилейнай мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. 1945 с. сэрииттэн эргиллэн кэлэн дойдутугар үлэлээбитэ. 1959 с. Якутскайга культпросвет оскуоланы бүтэрэн библиотекарь идэтин ылбыта. 1948 сылтан ССКП чилиэнэ. Горнай, Жиганскай оройуоннарыгар хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. Тааттаҕа «Коммунист» хаһыакка, 1983 с. олоҕун тиһэх күннэригэр диэри «Кыым» хаһыакка корреспонденынан үлэлээбитэ. 1983 с. бэс ыйын 21 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ.

АНДРЕЙ ЛУКИЧ ДАНИЛОВ (1922—1979)

ССРС Журналистарын Союһун чилиэнэ, «1941-1945 сс. Аҕа Дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ килбиэннээх үлэтин иһин», «В. И. Ленин 100 сыла» мэтээллэринэн наҕараадаламмыт, Е. М. Ярославскай аатынан журналистар бириэмийэлэрин лауреата. Андрей Лукич 1922 с. олунньу 25 күнүгэр Байаҕантай улууһугар II Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥитэ Таатта улууһа, Алдан нэһилиэгэ) Киэҥ Күөлгэ төрөөбүтэ. Уус Таатта оскуолатыгар үөрэммитэ. С. А. Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэн Арыылаах, Уус Таатта оскуолаларыгар учууталынан, үөрэх салаатын методическэй кабинетын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1949—1951 сс. Уус Таатта оскуолатын директора. «Труд» «Калинин» аатынан колхозтарга председателинэн, ССКП райкомун инструкторынан, дойдутугар Тааттаҕа «Коммунист» хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. Кэлин Алдаҥҥа балык заводун инструкторынан сылдьыбата. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри «Кыым» хаһыакка үлэлээбитэ. Тыа сирин дьонун, т/х үлэһиттэрин сырдатыыга күүскэ ылсан үлэлэспитэ, элбэх кинигэлэри, ыстатыйалары, очеркалары суруйан таһаартарбыта. Кинигэлэрэ: «Харбалаах уоттара», «Съездтэн съездткэ», «Саллаат сулуһа», «Дирбиэн-дарбаан күннэргэ», «Ууну, уоту ортотунан» Андрей Лукич Данилов 1979 с. тохсунньу 30 күнүгэр өлбүтэ.

СЕМЕН ГАВРИЛЬЕВИЧЖИРКОВ (1922)

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 422 №-дээх Хотугу быыбардыыр уокурук депутата ССКП XXIII съеһин делегата, РСФСР т/х үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР потребкооперациятын, үөрэҕириитин, эмп үлэһиттэрин, ССРС культуратын туйгуннара, «Ленин», «Үлэ Кыһыл Знамята», «Октябрьскай революция», «Хотугу сулус» орденнар кавалердара, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына, СР үтүөлээх агронома, Таатта, Кэбээйи оройуоннарын Бочуоттаах олохтооҕо, 1964—1998 сылларга Таатта оройуонун П.Алексеев аатынан колхоз председателэ, совхоз, агрофирма директора.

Семен Гаврильевич 1922 с. балаҕан ыйын 7 күнүгэр Кэбээйи оройуонугар Мукучу нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1941 с. сэриигэ ыҥырыллыбыта, доруобуйата мөлтөөн Сэбиэскэй Армия кэккэтиттэн сыыйыллан кэлбитэ.

1943 с. Дьокуускайга т/х техникумугар үөрэммитэ. 1948—1952 сс. Алексеевскай райсельхозка агрономунан, 1952—1957 сс. П.Алексеев аатынан колхоз председателинан үлэлээбитэ. 1957—1958 сс. Кэбээйигэ МТС директордаабыта. 1959 с. П. Алексеев колхозка председателинэн талыллан Тааттаҕа үлэлии кэлэр. Салайбыт П.Алексеев совхозка В. И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар социалистическай куоталаһыы ситиһиилэрин иһин ССКП КК, ССРС Үрдүкү сэбиэтин Президиумун, ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин уонна ПСБСКС Ленинскэй юбилейнай Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. 1954 с. Улуу Кыайыы 50 сылыгар ыам ыйын 9 күнүгэр Москваҕа Кыһыл Болуоссакка Кыайыы парадыгар кыттыбыта. Семен Гаврильевич баай үлэтин, уопутун республика бэчээтигэр, 2007 с. «Баайынай дьалҕатын билгэлиибин», 2003 с. «С. Г. Жирков олоҕо, үлэтэ, санаалара» кинигэлэригэр таһаартарбыта. Билигин улахан дьиэ-кэргэн аҕата, эһэтэ, Дьокуускай куоракка бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.

НИКИФОР НИКИФОРОВИЧНЕУСТРОЕВ (1929—1993)

Филологическай наука кандидата, САССР Үтүөлээх учуутала, СР национальнай оскуолаларын институтун сүрүннүүр специалиһынан, научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. Никифор Никифорович 1929 с. тохсунньу 3 күнүгэр Таатта оройуонугар Алдан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Таатта Төрдүн оскуолатыгар үөрэммит. 7 кылааһы бүтэрэн баран С. А. Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педучилищеҕа үөрэнэ киирбит уонна 1948 сыллаахха бүтэрэн ыраах Өймөкөөҥҥө Тарын начаалынай оскуолатыгар ананан барбыта. Онно тиийэн биир сыл учууталынан, икки сыл оскуола директорынан үлэлээбит.1951 — 1953 сылларга Алдан оройуонугар (уруккута Учур оройуона) Алдан-Бытинскай (Кутана) сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталлаабыта. 1953 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическàй институтка саха тылын уонна литературатын салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Университеты бүтэрэн баран 11 сыл устата төрөөбүт дойдутугар Тааттаҕа тахсан орто оскуолаҕа саха тылын уонна литературатын үөрэппитэ, оскуолаҕа үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн, норуот үөрэҕин оройуоннааҕы салаатын оскуолаларга инспекторынан өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Үлэлии сылдьан 1964 сыллаахха ССРС Наукаларын Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалын аспирантуратыгар киирбитэ. Аспирантураны ситиһиилээхтик бүтэрэн 1968—1970 сылларга Дьокуускайга Тыл, литература уонна история институтун, итиэннэ РСФСР Үөрэҕин министерствотын национальнай оскуолаларын Научнай-чинчийэр институтун Саха сиринээҕи филиалын младшай научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. 1972 с. «Билиҥҥи саха тылыгар биир састааптаах (сирэйдэммэтэх уонна ааттыыр этиилэр» диэн темаҕа дисертация көмүскээн филологическай наука кандидатын степенин ылбыта. Никифор Никфорович саха тылын оскуолаҕа үөрэтиигэ анаан кинигэлэргэ үлэлэспитэ: • «Орто оскуола программата» саха тыла 4-8 кылаастар 1982 с. • «Саха тыла 4-с кылааска үөрэнэр кинигэ» — 1971, 1975, 1979, 1983, 1988 сс. • «Саха тылын 4-с кылааска үөрэтии» — 1974, 1980, 1985 сс. • «Саха тылын уруоктара» 5-6 кылаастар. 1975 с. • «Саха тылын орфографическай тылдьыта» — 4-8 кыл. 1983 с. • «Саха тыла Синтаксис» 7-8 кыл. • «Саха тыла. Морфология» 6 кыл. ,7 кыл. 1993 с.

Никифор Никфорович элбэх ыстатыйалар, очеркалар, методикаҕа сүбэ брошюралар автордара. 1993 с.. алтынньы 10 күнүгэр уһуннук ыалдьан олохтон туораабыта.

ВАСИЛИЙ АРХИПОВИЧ ТАРАБУКИН (1934—2013)

Биир дойдулаахпыт о5о суруйааччыта, прозаик, тылбаасчыт, «Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэһитэ», «ССРС бэчээтин туйгуна», «Гражданскай килбиэн», «Соц куоталаһыы кыайыылааҕа», «СР Россияны кытта холбоспута 175 сыла» юбилейнай бэлиэлээх, 1992 с. Россия суруйааччыларын союһун чилиэнэ, РФ журналистарын союһун чилиэнэ, Муома, Таатта улуустарын уонна Алдан нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Василий Архипович Тарабукин сэтинньи 10 күнүгэр 1934 сыллаахха Таатта улууһугар II Байа5антайга (Киэҥ Күөлгэ) төрөөбүтэ. В. А. Тарабукин 1941-42 сс. Таатта Төрдүгэр начальнай оскуолаҕа үөрэммитэ. Кэлин Уолба, Ытык Күөл оскуолаларыгар үөрэнэн орто оскуоланы1955 с. бүтэрэн баран комсомольскай путевканан Калинин аатынан колхозка үлэлии тахсыбыта. 1962 с. Саха государственнай университетын бүтэрбитэ. Учууталынан, «Коммунист» хаһыакка, «Бичик» кинигэ кыһатыгар, «Чолбон» сурунаалга уһун кэмҥэ үлэлээбитэ. Бастакы оҕолорго кинигэтэ «Тиргэлээх көҕөн»-1976 с. «Оппоос мүччүргэнээх сырыылара» −1980 с., «Чубарый»- 1982 с., «Үүнүүлээх ходуһаҕа» — 1984 с., «Маныыһыт эһэ»- 1989 с., «Доҕордоһуу бэлэҕэ»-1992 с., «Тустаахха соһумар суол»-1994 с., «Айылҕа дьиктилэрэ»- 2001 с., «Төрөөбүт буор сылааһа»-1994, «Ытыллыбыт сурук», «Төлкө түстэниитэ» — 2004 с. «Олох угуйар суһума» — 2013 с.бэчээттэммиттэрэ. В. А. Тарабукин нууччалыыттан сахалыы тылбаастаан таһаартарбыт"Тиэтэллээх биллэрии"-1974 с. (Джоодорж — монгол суруйааччыта) Кэргэнэ Александра Афанасьевна — үлэ бэтэрээнэ, кыыһа Марфа Васильевна — СГУдоцена, филологическай наука кандидата. В. А. Тарабукин 2013 сыллаахха Дьокуускай куоракка ыалдьан өлбүтэ.

АЛЕКСАНДР ИВАНОВИЧ ЧАХОВ (1934)

1934 с Таатта оройуонугар, II Байаҕантай нэһилиэгэр төрөөбүтэ; — 1957 с Дьокуускайга баянистар курстарын, 1963 с дылы Дьокуускайдааҕы музыкальнай училищеҕа, Дьокуускайдааҕы культпросвет училищеҕа үөрэммитэ. Үлэтин 1953 с Ытык-Күөлгэ промкомбинатка столярынан, 1957 сылтан 1973 сылга диэри культура эйгэтигэр үлэлээбитэ, 1987 сылга диэри совхозка харабылынан үлэлээбитэ; — Сэрии кэмигэр Баайаҕаҕа колхозка оҕус сиэппитэ, бурдук итигэстээһинигэр, маттаҕа, моҕотой тириитин туттарыыга үлэлээбитэ; СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, СР культуратын туйгуна, Таатта улууһун, Алдан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха төрүт музыкальнай инструменнарын үйэтитээччи, биллэр мелодист, элбэх кинигэлэр автордара.

Бастакы сүбэ методическай брошюрата «Саха национальнай ыһыаҕын туһунан» 1990 с. тахсыбыт. 1993 с. «Саха былыргы музыкальнай инструменнара», 2012 с. «Өбүгэлэрбит музыкаларын төрүт дорҕоонноро», «Старинные якутские музыкальные инструменты» кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэрэ.
Александр Иванович саха хомуһун тупсаран, тыаһын улаатыннаран 1969 с. биһилэхтээх хомуһу оҥорон, ССРС авторскай свидетельствотын ылбыта. СР правительствотын Махтал суруктарынан, Бочуотунайграмоталарынан наҕараадаламмыта. Александр Чахов саха сирин мелодистарын союһун чилиэнэ, саха дьонугар киэҥник биһирэммит ырыалар матыыптарын айааччы.

Кэргэнэ Неустроева Пелагея Ивановна, 5 оҕолоохтор, 10 сиэннээхтэр. Александр Иванович кэргэнэ Полина Ивановналыын сайылыктааһын программатын олоххо киллэрэн Дэгийэҕэ сайылык туттан, СР президенын тыа сирин сайдыытыгар олохтообут Гранын 1999 с. «Дьиэ кэргэн — тэлгэһэтинэн» конкурска ылбыттара.

ЕГОР АЛЕКСЕЕВИЧ ЖИРКОВ (1934—2015)

Россия журналистарын союһун чилиэнэ, педагогическай үлэ ветерана, Учууталлар учууталлара, Таатта улууһун, Алдан нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Егор Алексеевич Жирков. Егор Алексеевич Таатта оройуонугар II Байаҕантай нэһилиэгэр ыам ыйын 12 күнүгэр 1934 с. төрөөбүтэ. Аҕата Жирков Алексей Игнатьевич, ийэтэ Жиркова Мария Федотовна. 1945—1955 сыллардаахха Уус Таатта, Ытык Күөл оскуолаларын бүтэрбитэ. Комсомольскай путевканан 1957 с. диэри колхозка үлэлии тахсыбыта. 1957—1959 с. Советскай Армия кэккэтигэр сулууспалаабыта. 1959—1964 с. Саха государственнай университетыгар саха тылын уонна литературатын отделениятын бүтэрбитэ. Хаҥалас, Таатта орто оскуолаларыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан 25 сыл ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Аан бастаан «Аҕаа, эйигин өйдүүбүн» диэн кэпсээнэ «Хотугу сулус» сурунаалга онтон 1987 сыллаахха туспа кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыбыта. Ити кэнниттэн утуу-субуу «Санаа ыллыктара» (1996), «Иһирик ойуурум кэпсээннэрэ» (1992), «Тиксэриллибэтэх сурук» (2005), «Оҕо сааһым омоон суола» кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэрэ. Егор Жирков кинигэлэрин оҕолорго, ыччаттарга анаан суруйар этэ. Төрөөбүт түөлбэтин, үлэһит дьонун-сэргэтин, сэрии кыттыылаахтарын туһунан республика, улуус хаһыаттарыгар «Кыым», «Эдэр Коммунист». «Бэлэм Буол», «Саха сиригэр», «Коммунист», «Таатта», «Хотугу сулус», «Чолбон» сурунаалларга үгүстүк бэччээттэммиттэрэ. Кэлин «Алдан быйаҥнаах кытыла», «Үрдүккэ көтүппүт кыһабыт», «Мин мантан сэриигэ барбытым» диэн кинигэлэри Егор Алексеевич Жирков, Анна Денисовна Данилова, Антонина Николаевна Неустроева буоланнар Уус Таатта олохтоохторугар улахан, умнуллубат бэлэҕи оҥорбуттара. Егор Алексеевич «Таатта» хаһыат общественнай корреспонденынан үгүс сылларга үлэлээбитэ. «Бастыҥ общественнай корреспондент» аатын ылбыта. Уус Таатта оскуолатыгар үлэлиир сылларыгар «Ыллыктар» диэн «Бэлэм буол» хаһыакка юнкордар постарын салайан, үөрэнээччилэрэ журналист, саха тылын уһуйар учууталлар буолалларыгар олук уурсубута. Егор Алексеевич 2015 от ыйын 19 күнүгэр ыалдьан 81 сааһыгар олохтон туораабыта.

ДЕНИС ДЕНИСОВИЧ ДАНИЛОВ (1935—2014)

Денис Данилов Уус-Тааттаҕа 1935 с. ахсынньы 10 күнүгэр төрөөбүтэ. Ис — иhиттэн иэйиилээх, музыкаҕа тартарыылаах оҕо, ханна эмэ хам-тум истибит ырыаларын балалайкаҕа, хормуоскаҕа оонньуур буолан испитэ. Музыкаҕа үөрэнэр баҕата кинини Г. А. Григоряны кытта алтыhыннарбыта, истиҥ доҕордуу буолбуттара, ис сүрэҕиттэн музграмота5а, музыкальнай теорияҕа үөрэммитэ. Ырыа мелодиятын аан маҥнай 1955 с. «Дьикти сэмэй Кууhума» диэн Саха народнай поэта К. Уурастыырап көрдөөх хоhоонугар матыып айан киирбитэ. Денис Данилов ырыаны айыынан муҥурдаммакка, саха норуотун ырыаларын, фольклорун өр сыллар устата утумнаахтык, дьулуhан туран хомуйан, «Саха народнай ырыалара» диэн хомуурунньугу, 100-чэкэ ырыа варианын талан 1975 с. таhаартаран төрөөбүт норуотугар бэлэхтээбитэ. «Көтүҥ көмүс дорҕооннор» диэн ырыа хомуурунньуга 1964 с. бэчээттэммитэ. Хомуурунньукка 39 ырыа киирбитэ. Кини истэр дьоҕурдаах, ону туhанан, ырыа айар мелодистарга (В. Ноев, А. Алексеев уо.д.а.) көмөлөhөн, ырыаларын нотаҕа түһэрэрэ. Оhуокай 40-ча варианын суруйбута. 1970 с. Ленинградка «Красный Октябрь» пианино-рояль оҥорор фабрикаҕа 2 сыл «мастер-настройщик» идэтигэр сахалартан бастакынан үөрэммитэ. Республика 32 оройуонун кэрийэн, музыкальнай оскуолаларыгар сүүһүнэн фортепианолары настройкалаан, өрөмүөннээн, 9 сыл Н. С. Посельская Хореографическай училищетыгар, Култуура колледжыгар, Опера уонна балет театрыгар ыҥырыыга сылдьара. Денис Данилов ырыа матыыбын айыыга эдэр эрдэҕиттэн ылсыбыта. Барыта 300-кэ ырыалаах. 80 сааһын туолуутугар уола Валерий Данилов «Денис Данилов 250 талыллыбыт айымньылар» диэн ырыаларын дискэлээх хомуурунньугун 2015 с. таһаартарбыта. Бастакы ырыалара А.Бродников тылларыгар «Тааттаҕа» С.Дадаскинов «Туруйалар», «Үчүгэй да этэ ол сайын» А.Бүлүүскэй, «Сардаана» И. Федосеев айбыт матыыптара билиҥҥэ диэри норуот уоһуттан түспэккэ ылланаллар. И.Артамонов, «Мин мантан сэриигэ барбытым» ырыата Кыайыы күнүн символа өрүү ылланар ырыа. Денис Данилов хомоҕой хоһоонньут, төрөөбүт Тааттатын, Алданын, Уус Тааттатын айылҕатын уустаан-ураннаан хоһуйбута ханнык да ааҕааччы кутун тутар хоһооннор. Денис Денис саха сиригэр хор сайдыытыгар кырата суох кылааты киллэрбитэ. Орто үөрэх кыһаларын министерствотыгар культура салаатыгар сүрүн специалиһынан үлэлииригэр, хас биирдии үөрэх тэрилтэтэ ыччаты ырыаҕа культура эйгэтигэр уһуйууга үлэлэспитэ. Денис Данилов саха мелодистарыттан оҕо — аймахха анаан элбэх ырыаны суруйбут үтүөлээх. Өр сылларга история, культура, спорт эйгэтигэр бэчээккэ тахсар ыстатыйалары мунньан, теманан наардаан бэйэтэ кинигэ оҥорон таһаарара. Саха сиригэр биир бастыҥ коллекционер. 50 бэйэтэ мунньубут ыстатыйаларын кинигэлэрин, үөрэммит Уус Таатта оскуолатын музейыгар бэлэхтээбитэ. 2013 сыл «Тааттаҕа» диэн А.Бродников тылларыгар айыллыбыт ырыатыгар «Seven» маҕаһыын ситимин салайааччыта Таатта уола Г. М. Мамин уонна эстрада чаҕылхай сулуһа Күннэй — Ульяна Сергучева клип устан «Сыл бастыҥ клипа» анал ааты ылбыттара. Эдэр ыччат Денис Данилов аатын үйэтитиигэ ылсыбыта махталлаах суол. Кэргэнэ саха дьонугар киэҥник биллэр, ырыалары айааччы Марфа Данилова, икки оҕолоохтор, уола Валерий Данилов ырыа айааччы. Денис Денисович 79 сааһыгар 2014 сыл от ыйыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

ФЕДОР ФЕДОРОВИЧПОСТНИКОВ -АРЧЫ (1936 −2012)

Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына,Оҕолорго аналлаах республиканскай кэпсээннэр конкурстарын кыайыылааҕа, «Ветеран кэс тыла», 2000 сыл «Чуораанчык» К.Туйаарыскай аатынан конкурска «Баҕа оҕото Баллыгынай» остуоруйата 1 бириэмийэ ылбыта, педагогическай үлэ ветерана Федор Федорович Постников-Арчы Сүөдэр 1936 с. бэс ыйын 20 күнүгэр Таатта оройуонугар, II Байаҕантай (билигин Алдан нэһилиэгэр, Кутаакыга) Ульяна Степановна (Тарабукина), Федор Иванович Постниковтарга иккис оҕонон төрөөбүтэ. Ытык Күөл оскуолаларын бүтэрэн, «Кыһыл Сыһыы» колхуоска улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээбитэ. 1962 с. СГУ саха тылын, литературатын салаатын ситиһиилээхтик бүтэрэн Уус Таатта, Хара Алдан оскуолаларыгар учууталынан, завуһунан, оскуола директорынан, кэлин эргиэн ситимигэр үлэлээбитэ. 1955 сылтан «Коммунист», «Кыым», «Бэлэм буол» хаһыаттарга общественнай корреспондент быһыытынан суруйбута. Үлэттэн дьолломмут туруу үлэһиттэри үйэтитэр сэргэх уочаркалары, итэҕэһи-быһаҕаһы саралыыр сытыы фельетоннары, ыстатыйалары, суруталаабыта. Айар үлэтэ 1980 сыллартан саҕаламмыта. Бастакы кэпсээннэрэ «Суол тоҕойугар», хомуурунньукка киирбиттэрэ. Кинигэлэрэ: «Таабырын кэпсээннэр», «Сардаҥа курдук ыраастык олор», «Дьол икки утаҕа», «Олох иһин охсуһуу» (2001), «Оборчоҕо оборторуу» (2008), «Өрүс бөрөтө», «Олоххо бэлэмнээх буол» (2012).130-ча кэпсээни, 4 сэһэни, 7 кинигэни таһааттарбыта. Ф. Ф. Постников балаҕан ыйын 30 күнүгэр 2012 с ыалдьан өлбүтэ.

ВАСИЛИЙ ЕЛИСЕЕВИЧВИНОКУРОВ (1940—2001)

РФ речфлотун Бочуоттаах үлэһитэ, РСФСР үрдүкү кылаастаах специалиһа, «Аҕа дойдуга үтүөтүн иһин» II ст. орденынан наҕараадарламмыт, РФ, «Российскай флот 300 сыла», «Ленатааҕы пароходство 100 сыла» кыһыл көмүс бэлиэлээх, ТО-1544 теплоход «Механик Винокуров» диэн ааттаммыт. Василий Елисеевич Винокуров 1940 с. балаҕан ыйын 12 күнүгэр Таатта улууһун, Алдан нэһ. Төрөөбүтэ. Уус Таатта, Ытык Күөл оскуолаларын бүтэрэн, 1965 с. Дьокуускайдааҕы речной училищеҕа үөрэнэн судноны ыытар уонна техник-судоводитель идэлэри баһылаабыта. Кэлин үөрэҕин үрдэтинэн муораҕа устар механик идэтинэн үлэлээбитэ. 1965—2001 сылларга Жатайдааҕы судноны өрөмүөннүүр собуокка үлэлээбитэ. Василий Елисеевич 2001 сыл муус устар 24 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ. Дьиэ-кэргэнэ Жатайдааҕы судноны өрөмүөннүүр собуот бастыҥ үлэһитигэр «Машиннай отделение бастыҥ үлэһитигэр» диэн сыл аайы бириэмийэ олохтообута.

ИВАН ПЕТРОВИЧ ВИНОКУРОВ (1941)

РФ Үрдүк анал үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ, тыл билимин кандидата, СР Үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, С. А. Новгородов аатынан бириэмийэ лауреата, М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет профессора. 1941 с. алтынньы ый 7 күнүгэр Таатта оройуонугар, II Байаҕантай нэһилиэгэр (Уус Таатта, Алдан нэһилиэгэ) Киэҥ Күөлгэ төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөн, аймахтарынан, оскуола интернатынан олорон үөрэммитэ. Уус Таатта 7 кылаастаах оскуолатын 1958 с. бүтэрэн баран 1953—1954 сс. Уолба детдомугар олорон үөрэммитэ. Ытык-Күөл орто оскуолатыгар салгыы үөрэнэн 1961 с. оскуоланы бүтэрбитэ. 1961—1963 сс. Калинин аатынан колхозка үлэлээбит. 1963 с. СГУ саха салаатыгар киирэн, 1968 с. бүтэрэн, салгыы аспирантураҕа үөрэнэр. 1971 с. «Синонимика падежных конструкций в якутском языке» темаҕа дисертация көмүскээн наука кандидата буолар. 45 сыл университекка студеннары саха тылыгар уһуйар. 1991 сылтан университет доцена, 2011 сылтан профессор. Саахымакка маастарга кандидат, дуобакка I разрядтаах. Кыыһа Надежда Ивановна Америкаҕа, Норвегияҕа үөрэммитэ. Учуонай, саха, английскай тылларын чинчийэр наука доктора.

НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ ВИНОКУРОВ — УРСУН (1945)

СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ журналистарын, суруйааччыларын союзтарын чилиэнэ, Казахстан «Алаш» литературнай бириэмийэтин лауреата, Саха сирин суруйааччыларын союһун бырабылыанньатын председателин солбуйааччы. Таатта, Нам улууһун, Алдан нэһ. Бочуоттаах гражданина, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына. Критик, тылбаасчыт, чинчийээччи, поэт, прозаик. Николай Егорович Винокуров — Урсун 1945 с. муус устар 13 күнүгэр Тааттаҕа II Байаҕантай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1972 с. СГУ саха салаатын, 1975 с. Тыл, литература уонна история институтун аспирантуратын, 1987 с. Новосибирскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуола журналистикаҕа салаатын бүтэрбитэ. «Хотугу сулус» сурунаал поэзия салаатын сэбиэдиссэйинэн, уус-уран литератураны пропагандалыыр Бюро директорынан, «Кыым» хаһыат корреспонденынан, «Чолбон» сурунаалкылаабынай редакторынан үлэлээбитэ. Критик быһыытынан 60-тан тахса үлэтэ бэчээттэмиттэрэ. Хоһооннорун бастакы хомуурунньуга «Аларга» 1980 с. күн сирин көрбүтэ. «Эдэрдэр санааларын этэллэр», «Дьикти сыдьаан», «Кутаа тула», «Уроки мужества» хомуурунньуктарга. "Хотугу сулус"уонна «Чолбон», «Аргыс», «Далбар хотун», «Илин», «Чуораанчык», «Полярная звезда», «Сибирские огни» сурунаалларга, республика хаһыаттарыгар бэчээттэннэ. Тылбаасчыт быһыытынан бастакы үлэтэ «Абуталиб эппитэ» (Р.Гамзатовтан) 1981 с. «Хотугу сулус» сурунаалга тахсыбыта. Поэттар М.Львов, Ю.Кузнецов, С.Шевков,В.Федоров, В.Хайрюзов, В.Габышева сорох айымньыларын сахалыы саҥарта. Казах уонча поэтын сахалыы тылбаастаата. Хомуйан оҥорооччу быһыытынан П. А. Ойуунускай «Кэлэр кэскил ырыата» мини-кинигэни, «Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара» антологияны, «Саха народнай суруйааччылара», Сэмэн Данилов дневниктэрин, Күннүк Уурастыырап хомуурунньугун, эдэр суруйааччылар «Аартык» кассеталарын бэчээттэттэ. Урсун редактор быһыытынан Сэмэн Данилов 3 томун, Н.Харлампьева 2 томун, Далан талыллыбыт айымньыларын 1-кы томун, Н.Лугинов «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан» романын 3-с томун редакциялаата. Умсуура, Куорсуннаах, Ираида Попова литератураҕа киириилэригэр көмөлөстө. Н. Е. Винокуров-Урсун айымньылара: «Аларга»-1980, «Чэгиэн-Чаҕаан»-1986, «Этэҥҥэ»-1991, «Үрүҥ ыаҕайа»-1995, «Саха былыта»-1999, «Өбүгэ түһүлгэтэ»-2003, «Быралыйбат былыргы»-2005, «Куорат уота»-2005, «Отут ордуга үс сыл»-2007, «Алтыһыылар, анаарыылар», «Умнуллубат урукку», «Хаппаргар хатаа»-2015.

ИННОКЕНТИЙ АЛЕКСЕЕВИЧГОЛИКОВ (1946)

Физико-математическай наука доктора, РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуна, 1994—1996 сс. СР үөрэххэ министрэ, СГУпедагогическай институтугар ректорынан өр сылларга үлэлээбитэ. Иннокентий Алексеевич 1946 бэс ыйын 29 күнүгэр Таатта оройуонугар Алдан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Уус Таатта, Ытык Күөл оскуолаларын 1964 с. бүтэрэн, СГУ физико-математическай факультетыгар үөрэммитэ. 1969 с. Уус Тааттаҕа, Ытык Күөл оскуолаларыгар физика учууталынан үлэлээбитэ. 1971 с. Томскай куоракка радиофизика салаатыгар аспирантураҕа үөрэммитэ. 1976—1984 сс. СГУ старшай преподавателинэн, доценынан, 1992 с. сылтан педагогическай факультет деканынан, 1994 с., 1996 с. СР үөрэҕин миниистиринэн үлэлээбитэ. 1978 с. республика эдэр ученайдарын конкурсун кыайыылааҕа. 1993 с. «Сыл бастыҥ доцена». 1994 с. РФ наукаҕа государственнай комитетын научнай гранын ылбыта. Иннокентий Алексеевич үрдүкү оскуола наукаларын Академияларын Сибиирдээҕи отделениятын член-корреспондена, 50-тан тахса научнай, методическай үлэлэр автордара.

АФАНАСИЙ НИКОЛАЕВИЧМАКСИМОВ (1964)

СР Государственнай мунньаҕын ИЛ Түмэн — I; III; IV; ыҥырыытыгар 28 №-дээх Томпотооҕу, 52 №-дээх Тааттатааҕы, 31 №-дээх Таатта, Чурапчы быыбардыыр уокуруктарын депутата, СР авиациятын Бочуоттаах үлэһитэ, 1997 с. «Меценат образования» анал үрүҥ көмүс бэлиэлээх, 2001 с. Росси «Бастыҥ менеджер» конкурс кыайыылааҕа, «Саха Сирэ-Россия холбоспута 370» сылыгар анал Бочуоттаах бэлиэ хаһаайына, 2007 с. «Звезда отечества» орден кавалера, Таатта улууһун, Алдан, Даайа Амма нэһилиэктэрин Бочуоттаах Гражданина, өр сылларга Таатта улууһугар көҥүл тустуу федерациятын бэрэсэдээтэлэ. Афанасий Николаевич 1964 с. алтынньы 1 күнүгэр Горнай улууһугар, Солоҕон нэһ. Төрөппүттэрэ үлэлээбит сирдэригэр төрөөбүтэ. 1981 с. Таатта оройуонун Уус Таатта орто оскуолатын бүтэрэн, Кременчуктааҕы гражданскай авиация училищетын, Киевтааҕы Гражданскай авиация институгар үөрэнэн летчик, авиация инженер-экономиһа идэлэри баһылаабыта. Үөрэммит идэтинэн Тиксиигэ үлэлээбитэ, кэлин «Якол», «Илин Тур» фирмалары төрүттээн элбэх саха ыччатын үлэлэппитэ. 2003—2008 сылларга «Саханефтегаз» ННГК ААО президенынан үлэлээбитэ. 2013 с. Дьокуускай куорат думатын депутатынан талыллыбыта.

Адрес: 678665 с. Булун ул. Набережная, д. 34 Таттинского улуса Республики Саха (Якутия) Эл.адрес: bochurovane@mail.ru

Бикипиэдьийэҕэ матырыйааллары бэлэмнээтилэр А. Д. Данилова аатын сүгэр кыраайы үөрэтэр музей үлэһиттэрэ Антонина Николаевна Неустроева, Наталья Ефимовна Бочурова.