Кыттааччы:Н ина Петрова/Ыстатыйа харата

Өлүөхүмэ улууһун Дьаархан национальнай нэһилиэгин историятыттан

Уолбут Чаара өрүс умнаһыгар, оччотооҕу Уолбут түөлбэтигэр баара-суоҕа аҕыс уонча сахалар, эбэҥкилэр түмсэн олорбуттара. Үгүстэрин сайылыктара Тойулук диэн үрдүк алаастардаах, хараңа харыйа ойуурдаах сиргэ этэ. Сайылыктарыгар көһөн кэлэн, түптэ унаарытан, алаадьы астанан, эһээкэй тэрийэр кэрэ кэмнэрдээх этилэр. Кузьминнар, Габышевтар, Сокорутовтар эмиэ бу сайылыкка түмсэллэрэ. Нус-хас олоҕу Саха сирин быһа ааспатах гражданскай сэрии аймаабыта. 1922 сыллаахха Чаара өрүс баһыттан устан кэлбит Алексеев баандата Тойулугу буулаабыта. Уолбут ревкомун председателин Петр Прокопьевич Макаровы бар дьонун ортотугар кыыллыы өлөрбүттэрэ. Өлүөхүмэ куоратыттан тахсыбыт кыһыллар этэрээттэрэ үрүҥнэри куотарга күһэйбитэ. Кылгас кыргыһыы Тойулук алааһыгар буолбута. Билигин манна өйдөбүнньүк бэлиэ оҥоһуллан турар, кыргыһыыга өлбүт кыһыл буойуннар көмүс уҥуохтара хараллан сытар. Бэйэтин кэмигэр атыыһыт Сокорутов киэң сиринэн эргинэн-урбанан олорбута. Эти-арыыны, таңаһы-сабы хото тиэйэн Бодойбонон, Маачанан эргинэрэ. Түүлээҕи өлгөмнүк тиэйэн Дьокуускайга тиийэрэ. Ол кэмңэ бу таһаҕас барыта ат көлөнөн тиэллэр буолан улахан сыралаах үлэ этэ. Маннык бэдэрээт айаныгар В.В.Сокорутов ииппит уолун Баһылай Кузьмины (күүстээх Бааска), Ньукулай Антоно¬вы (Чааскы харах), Бүөтүр Габышевы (Кыһыл төбө) тэрийэн ыыталыыра. Бу дьон талыы курдук сахаҕа бөдөң, тоң иҥиирдээх эрэттэр этилэр. Бэдэрээт суолунан кинилэр иһэр сурахтара икки-үс сибиэбийэни урутаан иһэр буолара. Айан суолугар утары көрсөн туораан биэрбэтэхтэринэ таһаҕастаах сыарҕаларын түөрэ тутан кэбиһэллэрэ. Хонук сиргэ арыгылаан, хаартылаан мөккүөр буоллаҕына, бу дьон туора киһини тыыннарбат этилэр. Суол былдьаһыгар ардыгар аттарын олгуобуйатыгар иилиллэ сылдьар ат иһэхтиир тимир өтүйэлэрэ эмиэ "көмөлөһөрө". Ол саҕаттан билиҥҥэ дылы "өтүйэлээх өлүөхүмэлэр" диэн хос аат иҥпитэ. Ньукулай Антонов эмиэ кэнэҕэски кэмҥэ киэҥник тарҕанан үөскээбит аҕа ууһун бас-көс киһитэ. Бырааттара Георгий, Егор Антоновтар үөрэхтээх дьон буоланнар Саха сиригэр туспа суол-иис хаалларбыттара. Георгий Трофимович 1933 сылтан Уолбут оскуолатыгар директорынан үлэлээбитэ. Егор Трофи¬мович Өлүөхүмэ, Нам оройуоннарыгар райсовет председателинэн үлэлээбитэ. Бүөтүр Габышев саха биир саарына, медицинскэй сулууспа гвар¬дия подполковнига, Саха сирин кылаабынай хирура, министри солбуйааччы, Саха АССР, РСФСР -үтүөлээх бырааһа Павел Петрович Габышев аҕата. Дьаархан

1701 сыллаахха Семен Ульянович Ремезов илиитинэн оҥоһуллубут Сибиир атааһыгар Олоохуна өрүскэ түһэр Чаара өрүс сүнньэ бэрт көстүүлээхтик уруһуйдаммыт. Бу Чаара өрүс сүнньүгэр, Кыһыл мыраан анныгар Дьаарханнар ийэ уустара кэлэн Дьаархан диэн олохсуйбуттар. 1891 сыллаахха Вацлав Серошевскай бэлиэтээбитинэн, Дьаархан ийэ ууһа 84 эр киһини, 83 дьахтары түмэн олорбуттар. Ол саҕана 10 ураһа уонна 9 дьиэ баар эбит. Аны олохтоох дьону кытары 5 сыыльнай ыалларынан түҥэтиллэн олорбута бэлиэтэммит. Хаһан, хантан кэлэн Дьаарханнар диэн ийэ ууһа олохсуйбуттарый? Дьаархан – Бүлүү сүнньүн биир сүрүн бииһин ууһа эбит. Алта дьаархан ууһа билигин Ньурба, Сунтаар, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү түбэлэригэр олороллор, ааттарын, төрдүлэрин тута сылдьаллар. Саха Саарын Тойонтон уонна Сабыйа Баай Хотунтан арахсыбыт Дьаарханнаах Дьаарын Тойон төрүттээхтэрэ үһү. Дьаархаттар икки аҥы арахсаллар, айылҕа сиэринэн. Аҕа уустара Дьаархат диэннэр. Дьаархаттар диэн буолаллар. Ийэ уустара Дьаархан диэн буолаллар. Дьаарханнар диэн ааттаналлар. Дьаарханнар сылдьалларын тухары инники олохтон дьаарханар майгылаахтар. Тугу эрэ хаһаана, эрдэттэн оҥосто сатыыр идэлээхтэр. Бүлүү сүнньүн “сымаһыттар” дэппит биис ууһа Дьаархан буолар. Сыма, лыыба, хохту барыта балык дьаара. Балык дьаарыгар буккулла сылдьар буолан Дьаарханнар диэн ааттыыллар. Дьаархан диэн аны икки өйдөбүллээх: дьаарханыы, ол аата куттаныы, сэрэхэдийии уонна сыт-сымар, эт-сиин аата. Туу, илим, туһах – дьаарханнар төрүт им бэлиэлэрэ. Дьаархан кэнники улуу көһүү саҕана Бүлүү Туобуйатын эҥээриттэн үс аҥы хайдан арахсыбыта үһү. Хас да күрүөн дьон Өлүөнэҕэ киирбиттэр. Дьаарханнар оннук майгылаах дьон: үөрдүстэхтэринэ балык курдук бииргэ тутуһаллар, хайдыстахтарына уон аҥы арахсаллар. Бу үөһэ этиллибит маннык матырыйаалтан ылылыннылар: Ремезов С. У. “Чертежная книга Сибири”, Серошевскай В. “Якуты”, Тумус Мэхээлэ “Саха биис уустара” кинигэлэртэн ылылыннылар. Дьаархан нэһилиэгэр маҥнайгы артыал 1929 сыллаахха “Бөлөх” диэн аатанан тэриллибит. Председателинэн Нарахаев Василий Данилович үлэлээбит. Онтон “Бөлөх” уонна “Быйыттаах” диэн балык артыала холбоһон Аржаков аатынан артыал буолбуттар. Кэлин Дьаархан диэн уларытан ааттаабыттар. Сэрии сылларыгар колхуос председателинэн Нарахаев Данил Данилович үлэлээбитэ. Дьаархан бөһүөлэк быһыытынан 1933 сыллаахха тэриллибитэ. Балтай ууһуттан, Хомустаахтан, Дьараттан, Күөл баһыттан дьон көһөн киирбиттэрэ. Быйыттаах, Түбэ дьоно эмиэ кэлбиттэрэ. Манна начальнай оскуола, кулууп, библиотека, лааппы, фельдшерскэй пуун аһыллыбыттара. Кэлин колхуостар бөдөҥөөн испиттэрэ. Сэрии иннигэр “Ярхан” колхуос буолбут, онтон Уолбуту кытта холбоһон Сталин аатынан колхуос тэриллибитэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Дьаархантан 34 киһи барбыта, олортон 8 эрэ дойдуларыгар тыыннаах төннүбүттэрэ, атыттара сэрии толоонугар охтубуттара. Сэрии кэмигэр Дьаархан олохтоохторо төһө кыайалларынан тыылга Кыайыыны уһансыбыттара. Дьаархан сиригэр Чердоновтар, Селляевтар, Павловтар, Ыракыевтар, Корниловтар, Мироновтар, Нарахаевтар олохсуйан олорбуттара. 1960-с сыллар бүтүүлэригэр Дьаархан эстэн, сүтэн барбыта. Дойду үрдүнэн ыытыллар бөдөҥсүтүү политикатын содула буоллаҕа.

Токо 1937сыллаахха Саха АССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан Токо оройуона тэриллибитэ. Оччотооҕуга манна түҥ тыа этэ, онон тутуу тыаны солоон бастакы дьиэни тутууттан саҕаламмыта.

Дьаархан, Уолбут, Молбо, Бэс-Күөлэ, Киндигиир, Тээнэ Токо оройуонугар киирбиттэрэ. Оройуон киинин Чаара өрүс уҥа биэрэгэр Чокуурдаах диэн эмиэ саҥа бөһүөлэккэ олохтообуттара. 

Токо бааһыналарыгар бастакы трактор 1953 сыллаахха кэлбитэ, бастакы трактористарынан Е.А. Тосоев, Е.И. Корнилов этилэр, оттон массыына – 1956 сыллаахха кэлбитэ, бастакы водителэ С.Д.Трофимов. Сэлиэнньэ 1956 сыллаахха аан бастаан электрическай уоту ылбыта. Манна инженер-электрик В.Д. Киселев уонна электрик П.Ф. Корнилов үлэлээбиттэрэ. 1950 сыллаахха Токоҕо самолетунан пассажирдары уонна норуот хаһаайыстыбатын куруустарын тиэйии саҕаламмыта. Аҕа дойду Улуу сэриитин толоонугар 76 Токо хорсун буойуннара геройдуу охтубуттара. Токолор “Бочуот Знага” орденнаах үлэһит дьоннорунан : педагогическай үлэ ветеранынан А. Е. Кузьминанан, кадровай булчуттарынан Е.Т. Мироновынан, П.В. Худаевынан, Үлэ албан аата III степенэ орденнаах ыанньыксыт Л.П. Сокорутованан, саһыл иитэр ферма сэбиэдиссэйэ Ю.П. Тацийынан киэн тутталлар.

Туттуллубут литература: Васильева С.П., Шестакова Р.П. Дойду дьонноох, киһи суоллаах.- Дьокуускай: ИП Николашкина А.А.,2008.- 552 стр. Николашкина А.А. Дьаархан дьоһун дьоно / А.А. Николашкина, С.В. Николашкин.- Дьокуускай: Сфера, 2016.-488с., ил. (Серия “Деревни и села Олекминского района”) Тумус Мэхээлэ. Удьуор үөрэҕэ.- (Общественная Академия “Шаг в будущее”).- Якутск, Якутский филиал Издательства СО РАН, 2001.- стр. 100-102.