Кыттааччы:Николаева Ангелина

Түүл

Түүл - бэриллибит бириэмэ5э буолар сынньанар физиологическэй турук. Киһи өйө улэлиир дьо5урун кыччытара буолар.

Аныгы учуонайдар быһаарыыларынан, утуйуу хардарыта солбуһа сылдьар «бытаан» уонна «тургэн» диэн ааттанар икки кэлиилээх. «Түргэн» утуйуу кэмигэр мэйии уҥа аҥарын тас араҥата ордук уһукта5ас буолар, улэлиир кө5ө ааспат. Ол иһин түүлгэ дьүһүнунэн өйдөөһүн баһыйар. Түүл ис номо5о туһээччи бэйэтин сүрүн санаатын, толкуйун тугунан эмэ сирэйдээн, ойуулаан көрдөрөр, ол түүл тыла эбэтэр бэлиэтэ диэн ааттанар. Түһээччи түүлүн хайдах ылынара, өйугэр төһө тутара кини бэйэтин уратытыттан уонна утуйуон иннинэ туруга(иэйиитэ, санаалара, дьарыга) хайда5ыттан тутулуктаах.

АХШ Вирджиния штатын түүлү уөрэтэр университиэтин чинчийээччилэрэ түүлү үс көруҥҥэ араараллар:

1. Эт-хаан дьайар түүлэ. Маннык түүл төрүүөтүнэн организм эт-хаан күүрүүтүгэр, тас эйгэ дьайыытыгар хардарыыта буолар. Үксүн үлэттэн илистии эбэтэр өй-санаа таҥааһынын кэнниттэн, ыгыдыйыыга, ыксаллаах быһыыга-майгыга көстөр.

2.Толкуйдуур, ырытар түүл. Киһи баар кыһал5алары быһаарар туһуттан тус бодотун уһугуннаран, ис кыа5ын арыйа сатыыр, үксүгэр өй-сүрэх мөккүөрүн көрдөрөр.

3. Өй-санаа түүлэ. Олоххо буолбут түгэннэри хатылыыр, санаа5а-оноо5о ыллардахха көстөр.

Сахалар түүлү табатык тойонноон, суолтатын быһааран олохторугар былыр-былыргаттан туһанар этилэр. Ойууннар түүлү тойоннооһунунан анаан-минээн дьарыктаналлара. Инники оло5ун билиэн-көрүөн ба5арар киһи кэлэн ойуунтан эбэтэр түүлдьүттэн көрдөстө5үнэ ойуун утуйан туран баран түүлүн тойонноон кэпсээн баран: «Кимиэхэ да этимэ», - диэн сэрэтэрэ үһү.

Түүл физиологията

Айыл5а араас дьиктилэрин барытын арыйыы дьоҥҥо билигин да5аны ситэ кыалла илик. Биир оннук ситэ үөрэтиллэ илик дьиктинэн киһи түүлэ буолар.

Киһи утуйа сытта5ына өйө-санаата Уөһээ дойдуга көнул сылдьар уонна аймахтарын, билэр дьонун өйдөрүн- санааларын кытта көрсуһэрэ кырдьык. Ол курдук утуйа сытар киһи уһуктан өйүн-төйүн булунарыгар син элбэх бириэмэ наада буолар. Ити кэмҥэ көстөн хаалбыт араас көстүүлэр киһи бэйэтин өйүгэр кыл-мүччү хатаналлар. Ити көстүүлэри барыларын холбоон биһиги түүл диэн ааттыыбыт.

Түүлү киһи үксүгэр түүн түһүүр. Ол сүрүн биричиинэтинэн буолар Сырдатыы. Харана5а киһи түүлэ үчүгэйдик көстөр, онтон сырдыкка түһэниллибит түүл түргэнник умнуллар. Ол эрэн түүннү түүлтэн ураты атын култууралага кылгас күнүскү түүл – сиеста диэн баар.

Түүл нейроанатомията

Мэйиигэ түүлү үөскэтэр нейроннар скоплениелара баар. Олору 3 көрүҥҥэ араараллар:

1. Бытаан түүл сыантырдара:

• гипоталамус инники салаата(гипоталамус ядротугар, көрөр ньиэрбэлэр анныларыгар баар нейроннар)

• таламус ядрота

• сиик ядрота(мэйии ортоку линиятыгар сытар нейроннар)

2. Түргэн түүл сыантырдара:

• голубой пятно

• мэйии вестибулээрнэй ядрота

• орто мэйии ретикуляционнай формацията

Түүл толорор үлэтэ

• киһи организмын сынньатар
• информацияны тутар. Үөрэппит матырыйаалы өйгө хатыырга туһалыыр

• иммунитеты чөлүгэр туһэрэр

• мэйииттэн куһа5ан санаалары таһаарарга көмөлөһөр

Түүл уһуна

Киһи түүлэ төһө уһун буолуохтаа5а сааһыттан, доруобуйатыттан, олоххо майгытыттан, хайдах аһыырыттан, төһө сылайбытыттан, тас дьаллыктартан тутулуктаах. Ол эрэн учуонайдар этэллэринэн:

• уу кыьыл о5о 14-17 чаас

• кыра о5о(3-13) 10-13 чаас

• 14-17 дылы оҕолор (8-10) чаас

• улахан киһи (18-64) 7-8 чаас

Саамай туҺалаах утуйар чаас киэҺэ 10-тан сарсыарда 6-5а дылы буолар. Онтон утуйар режимы тутуспат буолуу уойууга, төбө ыарыытыгар, сылайыыга, сүрэх ыарыытыгар тириэрдиэн сөп.

Туул сааһыран истэ5ин аайы мөлтөөн иһэр. Кырыйдаххына куһа5аннык утуйар, тургэнник уһуктар буола5ын. Мэйии сааһырда5ына, түүлгэ эппиэттиир ньиэрбэлэрэ мөлтүүллэр, ол 35 сааскыттан са5аланар.

Түүл өбүгэ өйө-санаата

Киһи үксэ түүн түһээн түүлү көрөр: сорох киһи түүн аайы, онтон үгүстэр биирдэ эмитэ көрөллөр. Үгүс дьон түүлүн аахайбакка умнан кэбиһэр. Ол гынан баран биир эмэ түүл киһи өйүгэр кытаанаахтык хатанар уонна өр кэмҥэ умнуллубат.

Дьон-норуот оло5ун сайдыыта былыр үйэ5э тобуллубут суол устун халбаҥнаабакка баран иһэрин улуу өйдөөх Цицерон : «Таҥаралар дьону таптыыр буоллахтарына, кинилэр бэйэлэрин тустээһиннэрин дьоннор тууллэригэр киирэн арыйан биэриэхтэрэ», - диэн этиитэ бигэргэтэр. Итини кытта өйдөөн кэлиэ5ин учуонайдар улэлэрин: Д. И. Менделеев таблицатын, А. Эйнштейн теориятын, кинилэр улуу арыйыыларын, бэйэлэрэ билинэллэринэн буолла5ына, түһээн билбиттэр, көрбүттэр.

Сир үрдүгэр атын олох эмиэ баарын түүл көрдөрөр. Ону киһи былыр үйэ5э өлбүт дьону кытта түһээн көрсөн кэпсэтэн итэ5эйэр. Холобур, түһээн өлбүт киһини көрсөн, кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына, кырдьык өлөрүҥ буолуо дииллэр. Онноо5ор өлбүтэ ырааппыт төрөппүт ийэтэ эбэтэр а5ата түүлгэ киирэн о5отун сэрэтэ, көрө-харайа сатыыр буолла5ына, дьиҥнээхтик сэрэниэххэ наада. Өлбүт киһи туүлгэ киирэн туох эмэ малы көрдүүр буолла5ына эбэтэр: «Бачыыҥкам ыга тутар», «Ычча-ычча», - диэтэ5инэ, таҥнар таҥаһын илдьэн уҥуо5ар уурдахха, дьэ көстүбэт буолар дииллэр.

Онон, өлбүт дьон өйө-санаата сир үрдүттэн сүтэн хаалбат. Кинилэр ханна сылдьалларын ким да билбэт буолан баран, былыргыттан саха5а биир итэ5элинэн Үөһээ дойдуга буолуохтарын сөп.

Түүлгэ көстөр араас абааһылартан, кыыллартан уонна үөннэртэн куттаммат буоларга үөрэниэххэ наада. Эн үрдүгэр саба түһэр буоллахтарына утары эргиллэн көмүскэммитинэн уонна охсуспутунан барыахтааххын, кыайымаары гыннахха до5оторгун көмө5ө ыҥырыаххын сөп, онтон куттанан куоттаххына, итилэр эйигин мэлдьи эккирэтэ сылдьыахтара. Түһээн кыайдаххына дьиҥнээх олоххо эмиэ кыайыыга тириэрдэр.

Былыргы сахалар киһи санаатыгар улахан оруолу биэрэллэрин «аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этии бигэргэтэр. Киһи санаата икки аҥыы, тус-туспа бэлиэлээ5э түүлгэ чуолкайдык көстөр:

1. түүлгэ көстөр киһи эбэтэр дьон этэ-сиинэ, ыйааһына суох. Кинилэр көнүл көтө, хамныы сылдьаллар, тиийиэхтээх сирдэригэр со5отохто баар буолан хаалаллар. Түүлгэ киһи бэйэтэ көстүбэт эрээри ону-маны көрөр. Ити аҥардастыы көстөр эрэ эттиктэрин эбэтэр маллары киһи бэйэтин толкуйдуур  өйө-санаата, салгын кута көрө сылдьар.

2. киһи түүлгэ бэйэтэ сылдьар уонна тугу эмэ оҥорор эбэтэр этэ-сиинэ баара көннөру күлүк курдук көстөр эбэтэр баар курдук сананыллар буолла5ына, кини ийэ кутун өйө-санаата тугу оҥоро сылдьара көстөр.

Түүл бэлиэлэрэ

Дьоллоох үчүгэй көрүҥнээх түүл киһи санаатын көтө5өр, бэйэтин кыа5ар эрэлин күүһүрдэр. Үлэ-хамнас үчүгэй буолуутун бэлиэлэрэ: массыынаннан айаннаан иһии, ыараханы көтө5өн кыайыы, кумаа5ы харчыны, аттаах киһини, оттоох хонууну, саа5ынан сыбаныы, маска ыттыы уонна да үгүстэр.

Баай, дьоллоох буолуу бэлиэлэрэ: толору маллаах ампаар,  быт, элбэх үүт, таһа5аһы сүкпүт киһини көрүү, үүтү иһии, кырбаныы, халлаанынан көтө сылдьыы, оту мунньуу, кэбиһии уонна да атыттар.

Түһээн олус үөһээ, кый бырахха көтө сылдьар киһи ба5а санаата хаһан да туолбат - ыра санаа5а кубулуйар.

Түүлгэ киһи ата5а элбэх буолла5ына ба5а санаата, оҥоруон ба5арара эмиэ элбэх буолан хаалан хайаларын да кыайан ситиспэтин бэлиэтиир.

Түүл дьоҥҥо туһата

Киһи бэйэтин түүлүн эдэр сааһыттан үөрэтэрэ уонна билэрэ өйө-санаата өссө күүскэ сайдыытыгар тириэрдиэ5э. Түүл киһини умнубакка өйдуу сатыырга, хайдах биллибэт бэлиэлэри быһаарары, үгүстүк толкуйдуурга үөрэтэр. Түүллэрин умнубакка өйдөөн хаалар дьон атын да5аны дьыалаларга умнугаһа суох буолаллар.

Холобур, түүн түһээн үчүгэй түүлү көрбүт киһи сарсыардаттан өрө көтө5үүлээх  санаалаах, кыайыы-хотуу, ситиһии эҥэрдээх уһуктан туран кэлэр.

Киһи оло5ор буолаары турар соһуччу түбэлтэлэр, киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэллэр уонна түүллэригэр араас бэлиэлэринэн көстөллөр. Ол курдук эчэйээри, ыалдьаары гыммыт киһи үөһээттэн охтуута уонна да атыттар түүлгэ көстөллөр. Маннык бэлиэлэри эрдэттэн түһээн биллэххэ сэрэнэ со5ус сылдьан, аһаран кэбиһэххэ сөп.

Киһи түүлэ киһиэхэ бэйэтигэр эрэ сыһыаннаах. Ол иһин түүлгэ көстөр бэлиэлэр киһи доруобуйатын туругун аан бастаан киһиэхэ бэйэтигэр биллэрэр. Ыарыы киирэн эрэрэ эмиэ түүлгэ көстүөн сөп. Ыарыы туһунан түүллэр үксүгэр кутталлаах көстүүлээхтэр. Киһиэхэ ханна ыарыы олохсуйан эрэр сирин түүлгэр бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуон сөп.

Ити курдук, түүл киһи оло5ун биир быстыбат салаата, өйүн-санаатын ситимин  биир тутаах көрүҥэ буолара дакаастанар уонна былырыгыттан дьон олохторун сайдыытыгар улахан оруолу ылбыта бэлиэтэнэр.

Өй-санаа үөрэ5ин төрүтүнэн түүл үөрэ5э буолар. Киһи тугу түһүүрүттэн, туох бэлиэлэр түүлгэр киирэллэриттэн ханнык өй-санаа өйүгэр-санаатыгар мунньуллубутун быһаарар кыах баара өйү-санааны үөрэтиигэ төрүт буолар. Ол аата киһи тугу түһүүрүттэн хайдах санаалаа5ын, үчүгэйи эбэтэр куһа5аны оҥорор кыахтаа5ын арыйан таһаарар кыах баар.

Айыл5а түүлү дьону сэрэтээри айбыт. Историяттан маннык түбэлтэ баар: өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүл көрбүт. Түүлүгэр дьиэтигэр бохоруона дьоно баран иьэллэр үһү. Онуоха кэргэнэ ыйыппыт: «Кими көмөллөрүй?» - диэн. Онно: «Абраам Линкольны көмөллөр», - диэбит. Ол иһин буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаах  буолла5ына ону биллэрэр түүл көстөр. Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан таба туһамматах дьон олус элбэх. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин оло5ун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санаатыгар о5устаран ааһарын Айыл5ата, Дьыл5ата ирдиир. Ол иһин түүл үөрэ5ин билии хас биирдии киһиэхэ туһаны эрэ а5алыан сөп.

Түмүк

Түүллэри үөрэтии – киһи өйүн-санаатын үөрэтии. Түүллэр инникини билгэлээн билиилэрэ киһи санаата бэйэтин сирдээн, бастаан иһэрин биллэрэр. Ол иһин «киһини санаата салайар» диэн этии дьон оло5о сайдан иһиитин быһаарар саамай сүрүн көрдөбүл буолара быһаарыллар. Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэр.

Туһаныллыбыт литература

Каженкин, Иван Иванович - Уйбаан Хааһах "Түүл - Үөһээ дойду өйө-санаата" Дьокуускай : Бичик, 2014

Бравина Розалия Иннокентьевна "Түүл тылдьыта" Дьокуускай : Бичик, 2008