Кыттааччы:Мигалкина Кюннэй Романовна

Кылгас морфологията

5-6 үрдүктээх сиэрэй хатырыктаах талах. Сэбирдэхтэрэ бөдөҥнөр (5-8 см кэтиттээхтэр) ньолбоҕордор, бөдөҥ кэрдиистээхтэр. Сибэккилэрэ тус-туһунаннар (атыыра уонна тыһыта). Атыырдара уһуннар, санньыһан тураллар, ытарҕалар, тыһылара кылгастар, ньолбоҕордор, 8-10-нуу буола-буола бииргэ хомуллубуттар, дьукаахтыы сибэккилэрин хаҕа бастаан от күөхтэр, күһүөрү мастыйаллар уонна хараҥараллар, “туорах” диэн ааттаналлар, уһуннара 2 см кэриҥэ.

Үүнэр сирэ

Өрүстэр, үрэхтэр уулара ылбат үрдүк биэрэктэрэ. Тиит, бэс, хатыҥ булкаастаах, сииктээх өҥ буордаах сэндэлэс ойуурдар быыстара.

Тарҕанан үүнэр сирэ

Республика бары оройуоннарыгар көстөр буолан баран, саппааһа олус аҕыйах.

Туттуллар органнара

Тыһы мастыйбыт үөскэхтэрэ (туорахтар), хатырыктара. Сиһик туораҕын күһүн салгын температурата 0 градустан аллара түһэн тымныйдаҕына, кыһыны быһа кыптыыйынан эбэтэр секаторынан синньигэс лабаалары, тэйгэччи ыйанан турар туорахтары быһыллар уонна илиинэн туорахтары быһыта тутан ылан ичигэс кураанах дьиэҕэ куурдуллар. Хатырыгын саас уута сүүрэрин саҕана, олус алдьаппакка, хастаныллар.

Химическэй састааба

Сиһик туорахтара дубильнай (танидтар) веществоларынан баайдар, ол иһигэр танида 2,5% диэри уонна галловай кислотата 3,7% эбит. Итилэри таһынан тритерпеноидтар, стероидтар, алкалоидтар, фенолкарбоновай кислоталар, кумариннар, флавоноидтар, сыалаахи арыылар уо.д.а. булуллубуттар (Скляровскай, Губанов, 1989). Сиһик туораҕыттан уокка сиэтииттэн бааһы оһорор дьайыылааҕын уонна микробу өлөрөр активностааҕын көрдөрбүт полифенольнай комплекс араарыллан ылыллыбыт (Шевелева уо.д.а., 1988). Сиһик сэбирдэхтэригэр сализин гликозид, флавоноид, гиперозид, дубильнай веществолар, фенолкарболовай кислоталар, сымалалар, испиирдэр, С битэмиин, каротин; хатырыгар тритерпеноидтар уонна дубильнай веществолар булуллубуттар (Минаева, 1992; Скляровскай, Губанов, 1989). Олохтоох сиһик туораҕар (тыһы ытарҕатыгар) танидтар 1,9%; сэбирдэҕэр 26,15%; хатырыгар 9,5% көстүбүттэр (Слепцова, 1995).

Медицинаҕа туттуллуута

Сиһик туораҕыттан ылыллыбыт препараттар дьааттара суох уонна сүрэххэ, тымырга, ньиэрбэ систематыгар, хаан састаабыгар куһаҕан сабыдыалы оҥорботтор (Алексеев уо.д.а., 1988).

Научнай медицинаҕа сиһиктэн ылыллыбыт препараттар хатарар, куурдар уонна хаан барыытын тохтоторго, ордук синньигэс уонна суон оһоҕостор сүһүрүүлэригэр (дизентерия кэнниттэн) тутталлар. Сиһик препараттара оҕолор истэрэ ыалдьан тахсыахтаталларын тохтотор үчүгэй дьайыылаах. Сиһик туораҕа куртах, оһоҕос сүһүрүүтүн суох гынар, хойуулук убаабытын чөлүгэр түһэрэр холбодоһүктарга киирэр. Народнай медицинаҕа сиһиги былыргыттан киэҥник тутталлар: хаан барыытын тохтоторго, тымныйыыга көлөһүн таһаарарга, сороҕор сүрэхтэрэ мөлтөх ыарыһахтарга ревматизмнара, артриттара, подагралара бэргээбит кэмнэригэр, сүһүөх (ревматизм) ыалдьарыгар саҥа тууруллубут сиһик сэбирдэхтэринэн ыалдьар сирин халыҥнык сабыллар, онтон үрдүнэн суорҕанынан бүрүйэллэр. Сүһүөх ыарыыларыгар баана сылдьыахха эбэтэр баанан утуйуохха сөп.

Кылгас морфологията

Киэргэл гынарга ыһыллар, 1 м диэри үрдүктээх биир сыллаах культурнай сибэкки үүнээйи. Кытаанах сүрүн силистээх. Умнаһа көнө, аҕыйах салаалаах. Сэбирдэхтэрэ уктаахтар, бүөрдүҥү биэс салбахтаахтар. Кытыылара кэрдиистээхтэр. Сибэккилэрэ тэтэркэйдиҥилэр эбэтэр өлбөөркөй хараҥа кыһыллар, сэбирдэхтэрин хонноҕор 3-5-тии буолан олороллор. Хаһыҥы тулуйаллар. Сиргэ кыстаабыт сиэмэттэн эһиилигэр эмиэ үүнэн тахсаллар. Сибэккитин ылан истэххэ сайыны быһа сибэккилиир.

Туттуллар органнара

Эмкэ үксүн сибэккитин уонна сэбирдэҕин, сэдэхтик силиһин тутталлар. Сэбирдэҕин, сибэккитин сибэккилээн эрдэҕинэ, чааскытыттан, туурата суох, илиинэн быһыта тутан ылыллар.

Химическэй састааба

Сырье аскорбиновай кислоталаах, каротиннаах, дубильнай уонна кырааскылыыр (мальвин) веществолардаах, саахардаах уонна элбэх салыҥнаах (Скляревский, Губанов, 1989).

Медицинаҕа туттуллуута

Мальва сибэккилэрэ уонна сэбирдэхтэрэ сүһүрүүнү намтатар, хойуулугу сымнатар кыратык убатар дьайыылааҕа салахайдардааҕыттан тутулуктаах (Скляревскай, Губанов, 1989).

Мальва көөнньөһүгүн куртах, оһоҕос сүһүрүүтүгэр, бронхикка, ларингикка, айаҕы сайҕанарга тутталлар.

Мальва препараттара сүһүрүүнү аччатар, хаахтатан ыраастыыр дьайыылаахтар. Куртах, оһоҕос үлэтин бэрээдэктииллэр. Мальва сибэккитин көөнньөһүгүн тыынар орган үөһээ өттө сүһүрэн ыалдьарыгар, ордук күөмэй бүтүүтүгэр уонна сил кэлбэккэ кураанаҕынан сөтөллөргө иһэри таһынан, күҥҥэ 5-8 төгүл ити көөнньөһүгүнэн күөмэйи сайҕаныллар. Мальва сибэккитин бүөр кэйиэлээн ыалдьарыгар уонна ноор (куртах аннынааҕы былчархайдар) сүһүрүүтүгэр эмиэ туһалаах. Мальва сибэккитэ ити ыарыылары эмтииргэ холбодоһукка киирдэҕинэ ордук күүһүрэр.

Туһаныллыбыт литература

Басыгысова А.П. "Саха сирин үүнээйилэрэ". Дьокуускай, 2014.