Кыттааччы:Егор Николаев/Ыстатыйа харата

Анал ааттар (антропонимнар)
Антропонимика – ономастика биир салаата. Киһи аатын бары араастарын: сирэй ааты, аҕа аатын, араспаанньаны, хос ааты, псевдонимы, партийнай кличканы уо.д.а. – бүтүннүүтүн хабан, ол ааттар тылга уонна уопсастыба олоҕор ылар миэстэлэрин, кинилэр үөскүүр, сайдар, уларыйар-тэлэрийэр сокуоннарын үөрэтэр, чинчийэр. Антропоним – грек тыла: антропос “киһи”, оним “аат” – “киһи аата” диэн суолталаах тыл.
Сахалыы антропонимнары утумнаахтык хомуйуу, үөрэтии, чинчийии суоҕун кэриэтэ: нууччалыы тылынан аҕыйах ыстатыйалар, проф. Ф.Г. Сафронов “Дохристианские личные имена народов Северо-Востока Сибири” диэн кинигэтигэр былыргы сахалар ааттарын испииһэгэ эрэ бааллара биллэр. Оттон бу салаа эмиэ, син топонимика курдук, сахалыы ономастика боччумнаах салаата, саха тылын лексикатын биир тыытылла илик үтүмэн баайа-дуола кистэлэҥнэригэр арыйбакка сыттаҕа.
Анал аат чуо биир предмети атыттартан арааран бэлиэтиир: Акымай, Экин Абаҕан, Дьаакып. Уопсай аат биир тииптээх үгүс предметтэр маарыннаһар бүттүүн уратыларын түмэр өйдөбүлү бэлиэтиир: күөл, от, хатыҥ. Холобур, “хатыҥ” диэн тыл мас чопчу биир көрүҥүн өйдөбүлүн биэрэр: маҥан туостаах, хойуу лабаалаах, кэрэ сэбирдэхтээх мас. Оттон “Дьаакып” диэн тыл эр киһи сирэй аата буоларыттан ураты ханнык да атын өйдөбүлү биэрбэт. Тоҕо диэтэххэ, бары Дьаакыптарга сыһыаннаах уопсай ураты диэн суох, баар да буолуон сатаммат – сир үрдүгэр баар бары Дьаакыптар бэйэ-бэйэлэриттэн атын-атын дьоннор.
Анал ааттар биирдэм өйдөбүллээхтэр – биир Дьаакып атын Дьаакыпка маарыннаабат (Кэлэҕэй Дьаакып, Дьаакыр Сутурук Дьаакып). Киһи сирэй аата кини ханнык эмэ бэлиэтин да, хаачыстыбатын да ыйбат.
Анал ааттар, тыл лексикатын боччумнаах сорҕотун быһыытынан, балай да киэҥ эйгэнэн тарҕаналлар: дьоннор ааттара (антропонимнар) – Иван Попов, Бөҕө Тараҕай, Далан; сирдэр ааттара (топонимнар) – Азия, Урал, Амма; сүөһүлэр ааттара (зоонимнар) – Халла, Өрүөстээх, Моойторук; от-мас ааттара (фитонимнар) – Сиэллээх Тиит, Чүөчээски; норуоттар, биистэр ааттара (этнонимнар) – Бөрө Бөтүҥнэр, Тоҥ Биистэр уо.д.а.
Анал ааттар сүнньүнэн уопсай ааттартан үөскээн бараннар, быһаччы уонна чуолкай суолталаах терминнэри үөскэтиигэр бүппэт саппаас буолаллар: Пифагор теоремата, Ньютон сокуона, лондонскай таммахтар, английскай туус. Анал аат бүтүннүү уопсай аакка тахсан хаалыан эмиэ сөп: ампер – ток күүһүн единицата, бойкот – охсуһуу ньымата. Бу тыллар үөскээбит анал ааттарыттан тэйэн, кинилэргэ синоним буолбуттар.
Тылга анал уонна уопсай ааттар бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта дьайса, толорсо тураллар, тыл словарнай саппааһын байыталлар. Антропонимнартан үөскээбит уопсай ааттар хас да семантическай бөлөххө хайдаллар. 1. Термин тыллар: ампер, баббит, дизель, кюрий; 2. Саа-сэп тииптэрэ: браунинг, маузер, винчестер; 3. Дьиэ эргин предметтэр: галифе, толстовка, гобелен; 4. Киһи майгыта-сигилитэ: лукулл, меценат, дон-жуан; 5. Оҕо оонньуура: матрешка, петрушка, ванька-встанька; 6. Сибэкки аата: гиацинт, нарцисс, о.д.а.
Сорох уопсай ааттар, сүрүн суолталарын илдьэ сылдьан, биир өйдөбүлү бэлиэтиир анал аат буолаллар: Октябрь, Запад, Рыбы.