Кыттааччы:Дана Виктори

Монолог

Монолог туһунан өйдөбүл

Монолог өйдөбүлэ литератураҕа былыргы үйэттэн кэлбитэ саарбаҕа суох. Орто үйэтээҕи нуучча литературатын үөрэтэр Дмитрий Лихачёв этэринэн, «айымньыга саҥарар киһи саҥата – ити суруйааччы бэйэтин куолаһа диэн. Хас биирдии айымньы – бу суруйааччы ааҕааччытын кытары кэпсэтиитэ, санаа үллэстиитэ. Маннык кэпсэтэр ньымаларынан уус-уран литератураҕа – диалог эбэтэр монолог буолалар.

Онтон монолог (ис саҥа) ньыматынан суруйааччы тус бэйэтин эрэ санаатын, проблемаҕа сыһыанын этиэн баҕардаҕына туһанар. Кини санаатын кимтэн да ыйыппат, ырытыыга, кэпсэтиигэ таһаарбат. Хайдах проблеманы быһаарыахха сөбүн ыйар, эбэтэр маннык буолуохтаах диэн этэр. Оччоҕо ааҕааччы ааптар санаатын кытары сөбүлэһиэн эбэтэр ылыныа суоҕун сөп.

Монолог ньыматын айымньыга туттуу, ол аата суруйааччы бэйэтин иэйиитин, толкуйун геройунан этитии. Икки эбэтэр хас да киһи кэпсэтиитинэн (диалогунан) туох эмэ кыһарҕаны, буола турар тыын боппуруостары хас да киһи саҥатын көмөтүнэн көрдөрөргө табыгастаах. Оччоҕо ол кыһарҕаҥҥа сыһыаннаах элбэх санаа таҕыстаҕына, ааҕааччы онтон бэйэтэ талан ылар, ханнык герой киниэхэ ордук чугаһын, кими ылынарын. Ол курдук, кэпсэтии ньымата ааҕа олорор киһиэхэ талар быраап биэрэр, проблеманы киэҥник арыйан көрдөрөр. Хас да киһи санаатын уонна саҥатын тэҥнээн көрөн баран ааҕааччы туох эмэ атын санааҕа эмиэ кэлиэн сөп. Бэйэтин толкуйугар. Бу проблема чопчу маннык быһаарыллыахтаах диэн хааччах суох. Онон хас биирдии киһи тугу саныыра көҥүл. Ол иһин диалог ньыматын туһаныы айымньыны судругутутар, ааҕар киһиэхэ чэпчэки буолар.

Монолог диэн уур-уран литература геройун бэйэтин туһунан эбэтэр тулалыыр эйгэҕэ, атын дьоҥҥо туһаайан саҥарар саҥата. Кини кэпсэтиигэ (диалог) кыттыспат, ураты суолталаах ньыма буолар. Литератураны чинчийээччилэр (В. Виноградов, М. Бахтин, Л. Якубинский) монолог 2 көрүҥэ баар диэн этэллэр:

-ис саҥа (уединенный),

-дьоҥҥо туһаайыы (обращенный).

Ис саҥа диэн айымньы геройа бэйтин кытары кэпсэтэринэн бэриллэр. Эбэтэр көннөрү өйгө санаабыт санаата эмиэ буолуон сөп. Хас биирдии суруйааччы айымньытын геройа хайдах тылланарын бэйэтэ быһаарар. Аҥардас ис саҥаннан суруллубут айымньылар эмиэ бааллар. Холобур, кэпсээни барытын биир суругунан биэрии. Маннык айымньы геройа тыла суох. Кини бэйэтиттэн тугу да эппэт. Аҥардас ким эрэ суруйбут суругун ааҕарынан айымньы сюжета оҥоһуллар. Ол аата суруйааччы саҥата эрэ иһиллэр, кини санаатын кутуллуута. Нуучча литературатыгар маннык ис саҥаны Михаил Лермонтон «Герой нашего времени» айымньытын сүрүн геройа Чацкий а саҥатыгар булабыт. Ис монолог биир киһи аатыттан тахсарын быһыытынан ордук туохтуурдарынан бэриллэр. Уһун этиилэринэн, элбэх тылынан герой ис санаата арыллар. Ааҕааччы утуу-субуу айымньы эйгэтигэр киирэн, умсугуйан иһэрин ситиһэр.

Бу ньыманы туһаныы Иван Гоголев «Иэйэхсити кэлэтии» романын саҕаланыыта көстөн ааһар. Ааҕааччы айымньы сүрүн геройун Кулуһун суох буолбут оҕотугар анаан суруйбут суругун ааҕар курдук. Кини геройу кытары аһаҕас кэпсэтиигэ киирбэт. Туораттан истэр эрэ. Ис саҥа толорор оруола диэн бэйэни уоскутунуу, саататыныы, оҥорбут дьайыытын туораттан сыаналаан көрүү быһыытынан буолар. Ис саҥа киһи ыар санаатын арыйарга, герой хаайтарыылаах балаһыанньаҕа түбэспитин көрдөрөргө табыгастаах.

Дьоҥҥо туһаайыы диэн ордук киэҥ суолталаах. Манна суруйааччы саҥата кыччаан, ааҕааччы кини этэрин ханнык эмэ герой нөҥүө эрэ истиэн сөп. Туһаайыы монологунан саҥарар герой саҥата чуор, толлугаһа суох, истэр дьон сирэйин-хараҕын кэтээбэт, тугу санаабытын этэр, тиэрдэр сыаллаах. Кини сыала диэн – иһиллиэхтээх. Ис санаа монологун курдук сабыылаах буолбатах, кини аһаҕас. Ол иһин монолог бу көрүҥэ уус-уран айымньыга кылгас репликанан, ыйытыы этиинэн, хатылааһыннарынан, ситэтэ суох этиилэринэн бэриллэр. Дьоҥҥо туһаайыы монологун биир герой эбэтэр хас да киһи саҥатынан көрдөрүөххэ сөп.

«Иэйэхсити кэлэтии» ромаҥҥа Кулуһун көрсөр геройдара олохторун ахталлара, оҕо саастарын саныыллара, кэп туонуулара барыта манна киирэр. Ис саҥа монологуттан уратыта диэн, кини айымньы ханнык баҕарар чааһыгар хаһан баҕарар киириэн сөп. Дьоҥҥо туһаайыы киирэн айымньыны сэргэхситэр, судургутутар.

Көстөрүн курдук, монолог ньыматын уус-уран айымньыга туһаныы уустуктардаах даҕаны, табылыннаҕына, сатабыллаах даҕаны. Суруйааччы ис туругун арыйар бастыҥ ньыманнан чахчы хомуһуннаах тыллаах, дириҥ өйдөөх киһи салайтарар, сатыыр. Итинник суруйааччылартан саха литературатыгар Иван Гоголев – Кындыл буолара саарбаҕа суоҕун кини социально-психологическай жанрга суруллубут романнара кэрэһэлииллэр.

Монолог толорор функциялара

Уус-уран литератураҕа герой «саҥарар саҥата» араастык бэриллэр диэн эттибит. Ол курдук проза жанрыгар элбэхтик монолог көстөтүүтүнэн суруйааччы айымньытын арыйарын биллибит. Аны билигин ол монолог суолтатын эрэ буолбакка, бу ньыманы туттуу туох туһалааҕын туһунан кэпсэтиэхпит.

Биллэрин курдук, монолог арааһыттан уонна тутулуттан суруйааччы бэйэтин истиилэ оҥоһуллан тахсар. Өскөтүн нуучча литературатыгар монологунан саҕаламмыт маҥнайгв айымньыннан Александр Пушкин «Евгений Онегин» романа диир буоллахпытына, саха литературатыгар Иван Гоголев «Иэйэхсити кэлэтии» романа буолар.Бу социально-психологическай айымньы буоларын быһыытынан, манна баар геройдар характердара барыта кинилэр психологическай туруктарын арыйыы нөҥүө барар.

Ю.М. Лотман суруйарынан, монолог икки көрүҥүн ааһан, өссө толорор функцията эмиэ араас буолар эбит. Ол курдук, уус-уран айымньыга монолог маннык араас функцияны үөскэтэр толорор эбит:

-техническай монолог диэн сүрүн герой айымньыга буола турар эбэтэр буолан ааспыт көстүүнү кэпсиирэ.

-лирическай монолог герой ис туругун, иэйиитин, уйулҕата хамсааһынын көрдөрөр.

-монолог размышление диэн герой санаатын буккуурун, утарыта турар өйдөбүллэри хайдах быһаарарын этэр.

Саха литературатын ылан көрөр эбит буоллахха, монологу туһанан айымньыларын суруйбут саха суруйааччылар аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр ордук монологу ойуулааһын ньыматынан (описание) көрдөрөллөр. Холобур, Н.Д. Неустроев «Балыксыт» кэпсээнин ылан көрүөххэ. Хайдах курдук суруйааччы айылҕаны ойуулааһынынан сүрүн герой туругун биэрэрий? Ити ньыма А.И. Софронов-Алампа кэпсээннэригэр эмиэ элбэхтик баар. Саха литературатыгар монолог маастарынан Софрон Данилов буолар. Ол иһин суруйааччы психологическай романнары кыайа-хото айар этэ. Дьыл кэмин, дьиэни-уоту, киһи тас көрүҥүн, малы-салы, айылҕа көстүүтүн монолог ньыматынан ойуулаан геройдар ис санааларын, майгыларын аҕааччыга арыйыы, бу чахчы улахан маастарыстыба диэххэ сөп.

Иван Гоголев «Иэйэхсити кэлэтии» романыгар ойуулааһын-монолог ордук күүскэ Өлүөнэ өрүс туһунан кэпсээҥҥэ көстөр. Суруйааччы бу айылҕа биир кэрэ көстүүтүн туругунан бүтүн норуотун дьылҕатын арыйар. Манна киирсиэн сөп Өлүөнэ Очуостарын ойуулааһын. Бу икки модун тэҥнэбиллэр тыыннаҕымсытыы ньыматын туһанан уобарас быһыытынан арыллаллар. Иккис баһыҥ матырыйаала киирдэ

Иккис элбэхтик туттуллар монологунан сэһэргээһин (повествование) диэххэ сөп. Манна суруйааччы ким эмэ олоҕун, герой уруккутун, буола сылдьыбыт түбэлтэни кэпсээн аһарарын киллэрэбит. Сэһэргиир кэмигэр кини санаатын кимниин да үллэстибэт, кэпсэппэт. Монолог бу көрүҥүн Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романыгар күүскэ туттар.

Сэһэргээһин монолог быһыытынан сурулларыгар ааҕааччыга эбэтэр атын геройга туһаайыы; кэпсээн сүрүн санаатын арыйыы; баар кырдьыгы уобарастаан этии; хайааһын буолар сирин эбэтэр миэстэтин ыйыы.

Сороҕор сэһэргээһин монологу ааптар айымньы ортотугар эмискэ киллэрэн биэрэр. Оччотугар кини кэпсээһин монолога кылгас, судургу, тэтим буолуохтаах. Ааҕааччы айымньы сүрүн санаатын ыһыктыбакка, сүтэрбэккэ, өссө дириҥник киирэрин ситиһиэхтээх.

Онтон Иван Гоголев «Иэйэхсити кэлэтии» айымньыга «кутурҕан дьиэтин» олохтоохторун ис санааларын сэһэргээһин монологунан арыйарын көрөбүт. Ол быыһыгар тойоннооһун (рассуждение) эмиэ көстөн ааһар. Бу монолог уратыта диэн, геройдар туох эмэ санааҕа, толкуйга кэлэллэр эбэтэр бэйэлэрин дьайыыларын ыраҥалаан, ырытан көрөллөр. Тойоннооһун монолог ордук Кулуһун уобараһыгар сыһыаннаах. Айымньы хара маҥнай саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы сүрүн герой олоҕун араас түгэннэрин суруйар. Бу ромаҥҥа дьылҕатын уларыта сатыыр, олоҕун тупсарарга сананар соҕотоох уобарас буолар. Кини бэйэтин атын геройдары кытары тэҥнээн көрөр, туох сыыһалааҕын билинэн, атын суолу тутуспутун өйдүүр. Кулуһун уобараһа мэлдьи уларыйа сылдьар, хамсыы турар, тыыннаах уобарас. Ол иһин роман бүтүүтэ Кулуһун санаатынан айымньы түмүктэнэр.

Монолог толорор функциятыгар герой санаатын тылынан этиитин (мысли в слух) эмиэ ааттыахпытын сөп. Бу түмүгэр кини саҥатыгар ким да хорйудаабат, бары истэн, билэн эрэ кэбиһэр курдук буолаллар. «Иэйэхсити кэлэтии» ромаҥҥа Ураты уонна Кулуһун бииргэ көрсүһүүлэрэ бу ньмаҕа сөп түбэһэр. Ураты уобараһынан ааптар бэйэтин саҥардар. Ол курдук кини олоҕо мэлдьи сэрии, утарыта турсуу, өй-санаа өттүнэн утарылаһааччылары хотуу. Онтон биир өттүнэн, кини Кулуһун. Чуумпу, айдаарбат, олоҕу баарынан ыраҥалыыр, тулалыыр дьонугар сүбэ-ама, күүс-көмө буолар киһи. Манна «двойственность образа» көстөр. Кулуһун уонна Ураты диалог быһыытынан кэпсэтэллэр. Бу икки геройдар элбэх майгыннаһар да, ураты да өрүттээхтэр. Биир айымньы чэрчитинэн монолог хас да арааһын туһаныы уонна сөпкө биэрии бу чахчы суруйааччы улахан талаана уонна сатабыла.

Монологу суруйар диалогу оҥорордооҕор быдан уустук. Өскөтүн диалог быһыытынан хайдах баҕарар кэпсэтиини угуохха сөп буоллаҕына, монолокка ол табыгаһа суох. Наһаа уһун монологу ханнык даҕаны ааҕааччы тулуйан ааҕа олорбот. Биир кэм тойоннооһун эбэтэр ойуулааһын буоллаҕына айымньы утума быстар. Ол иһин суруйааччы монолог ньыматын туһанарга санаммыт буоллаҕына, кини тыла-өһө, уобарастара, тэҥнэбиллэрэ барыта ааҕа олорор киһи уйулҕатын таарыйар, өйүгэр-санаатыгар дьайар курдук суруйуохтаах. Ол туһугар геройун тас көрүҥүн, туттуутун-хаптыытын, саҥатын интонациятын барытын үрдүк таһымнаахтык биэриэхтээх. Оччоҕо эрэ ааҕааччы бу монолокка суруйаччы саҥатын истэр, кини этэр санаатын таайар.

Туһаныллыбыт литература: 1. Гоголев И. М. Хара кыталык: Роман. – Якутск: Кн. изд-во, 1977. – кн. 1. – 358 с. 2. Гоголев И. М. Иэйэхсити кэлэтии. Богиня милосердия. – Якутск: Кн. изд-во, 1993. – 272 с. (на якутском языке). 3. Гоголева И. М. Үһүс харах. Третий глаз. Роман-поэма. – Якутск: Бичик, 1999. – 240 с. (на якутском языке).

С уважением, Никифорова Сардана nikiforova.sardana.96@mail.ru