Моонньоҕон[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Моонньоҕон (дьордьомо) диэн крыжовниктыҥылар хара отонноох; сэбирдэҕэ суох кыстыыр талахтарын уопсай аата. Олортон Саха сиригэр 4 араас көрүҥ тарҕанан үүнэр. Биһиги моонньоҕон диэни иһиттэрбит эрэ хордьон сибэккилээх моонньоҕону өйдүү биэрэбит. Кырдьык да, бу көрүҥ Саха сиригэр киэҥник тарҕаммыт, арай уьук хоту Арктикаҕа эрэ үүммэт. Хордьон сибэккилээх моонньоҕон ханнык баҕарар сииктээх тыаҕа, ордук силигилээн куруҥҥа, солооһуҥҥа дэбигис тарҕанар, үүнэр, астанар.

Биһиги бары үчүгэйдик билэр моонньоҕоммут буор кырсынан сытыары үүнэр угунан тэнийэр, тарҕанар. Угуттан 0,7 - 1,5 м үрдүктээх син хойуу лабаалаах умнас сараадыччы үүнэн тахсар. Саҥа быкпыт ук араҕастыҥы өҥнөөх, синньигэс, сымнагас, тостумтуо буолар. Күһүорүү кытаатар, хоҥнон түһэ сылдьар чараас хатырыктанар, сырдыктыҥы-күрүҥ өҥнөнөр, лабааланан барар. Сэбирдэҕэ судургу, уһун тууралаах, 3-5 салбахтаах эрбиилии кырыылаах пластинкалаах, үоһэ өттө хараҥа күөх, аллараа өттө сырдык күөх, тымырын устун хойуу түүлээх. Сэбирдэҕэ устатынааҕар кэтит. Моонньоҕон бэс ыйыгар сибэккилиир, сибэккитэ киһи хараҕар быраҕыллыбат, 5-10 буолан бытырыыс диэн дьукаах сибэккигэ хомуллан олорор. Чааскыта 5 кэдэрги иэҕиллэн үүммүт син бөдөҥ сэбирдэхтээх. Хоруоната 5 бытархай араҕастыҥы-күөх эминньэхтээх. Тычинката 5, соҕооччуга 1. Дьылыттан көрөн аһа от ыйын иккис аҥарыгар эбэтэр ардахтаах, сөрүүн сайын атырдьах ыйын ортотугар сыыйа-баайа ситэн барар. Аһа - элбэх бытархай сиэмэлээх, өлбөөркөй сүмэһиннээх хара, сороҕор бороҥ отон. Моонньоҕон сэбирдэҕин тымырын устун, сибэккитин олоҕор, отонун хаҕар ураты сыттаах үгүс-элбэх быллырыыттаах. Ол иһин моонньоҕон угун таарыйдарбыт эрэ бэркэ билэр, сөбүлүүр дыргыл сыппыт саба биэрэр. Ити моонньоҕон уратыта буолар.

Сыттаах моонньоҕон. Саха сирин илиҥ аҥарыгар таас хайа тыатыгар, болбукта иһигэр 0,5 - 0,7 м үрдүктээх сыттах моонньоҕон үүнэр. Бу моонньоҕон уга, сэбирдэҕэ, сибэккитэ, отонун быллырыыта хойуу буолан, дыргыл сыта өссө күүстээх. Сибэккитэ, отоно арыый бөдөҥ, олус минньигэс амтаннаах.

Сытааччы моонньоҕон. Саха сирин киин уонна соҕуруу өттүгэр күөх муохтаах сииктээх тыаҕа моонньоҕон ураты көрүҥэ баар. Бу моонньоҕон сир кырсынан муох халыҥ дьапталҕатыгар тэлгэнэн үүнэр. Ол иһин сытааччы моонньоҕон дииллэр. Уга хойуу самалык силистээх, онтон хатанан саҥаттан-саҥа лабааланан тарҕанар. Лабаата сэдэх согус буолар, хороччу үүнэн тахсар, үрдүгэ 25-30 см. Олор сибэккилииллэр, астаналлар. Сибэккитэ бытархай оруосабайдыҥы эбэтэр кытархайдыҥы өҥнөөх. Отоно арыый бөдөҥ, олус минньигэс амтаннаах, дыргыл сыттаах. Отонун минньигэһинэн бу сытааччы моонньоҕон барыларыттан ордук. Моонньоҕон бу көруҥэ тарҕаммыт да сиригэр сэдэхтик үүнэр буолан "Саха сирин Кыһыл кинигэтигэр" киирбитэ.

Моонньоҕон биир ураты көрүҥүнэн уохта, эбэтэр бэллээнэ буолар. Уохта хордьон сибэккилээх мооонньоҕон тарҕаммыт сиригэр барытыгар баар. Ол гынан баран өрүс хочотун ойууругар сииктээх кумахтыҥы, сороҕор таас булкаастаах буордаах сиргэ эрэ үүнэр. Уохта бөлкөйө хойуу, 1,5-2 м үрдүктээх буолар. Сэбирдэҕэ бөдөҥ, устата кэтитинээҕэр улахан. Бытырыыска 15-20 маҥан сибэккилээх. Отоно уһун синньигэс эбэтэр бөкүнүк, халлаан күөхтүҥү тунахтаах хара, аһыытыҥы амтаннаах, сыта суох. Уохта быллырыыта суох буолан, моонньоҕон атын көрүҥнэрин курдук дыргыл сыта суох.

Моонньоҕон суолтата. Моонньоҕон айылҕаҕа да, киһи олоҕор да сүҥкэн улахан суолталаах. Моонньоҕонноох тыаҕа чыычаах эгэлгэтэ тоҕуоруйар, уйа туттар, сымыыттыыр, эҥин араас дьайыыттан хорҕойор, отонун сиир буолан, моонньоҕон сиэмэтин тарҕатар. Моонньоҕон сэбирдэҕэ сыл аайы почваны уоҕурдарын таһынан, түспү т сэбирдэҕэ ойуур көмнөҕүн үксэтэр. Оттон халыҥ, көпсөркөй көмнөххө туһалаах үөн-көйүүр элбиирин туһунан этэ да барыллыбат.

Моонньоҕон бары көрүҥүн эмкэ, аһылыкка былыр-былыргыттан киэҥник туһаналлар. Отоно да, сэбирдэҕэ да баай туһалаах эттиктээх. Отонугар В, Р, С (0,4 %) витаминнаах, каротиннаах (0,003%), элбэх саахардаах (4,5 - 16,8%), органическай аһыыбалардаах (2,5 - 4,5%), куура5ас эттиктээх (4,3%), барий, марганец, цинк, молибден, кобальт, алтан, тимир, дьуот диэн киһи доруобуйатыгар туьалаах микроэлеменнэрдээх. Сэбирдэҕэр үгүс С, Р витаминнаах, эфир арыылаах. Моонньоҕон Саха сирин элбэх витаминнаах үүнээйилэриттэн биирдэстэрэ.

Моонньоҕон отонун сибиэһэйдии, саахары кытта эрийэн сииллэр, барыанньа, хомпуот, кисиэл, араас утах, арыгы, кэмпиэт о.д.а. ас оҥорорго туһаналлар. Моонньоҕонноох аска С витамин өргө дылы турар, холобур, 6 ый устата турбут барыанньаҕа 80-89%, хомпуокка 42-100%, тоҥ отоҥҥо 40-70% хаалар. Моонньоҕон сэбирдэҕин оҕуруот аһын, тэллэйи тууһуурга, араас витаминнаах чэйи оҥорорго туһаналлар. Моонньоҕон отоно, сэбирдэҕэ витамин тиийбэтиттэн, хаан убаатаҕына, сөтөлтөн эмтэнэргэ, аппетиты көтөҕөргө туттуллар. Норуот эмчиттэрэ сибиэһэй да, хатарыллыбыт да отону ыарыһаҕы тиритиннэрэр, ииктэтэр наадаҕа, үөһүрүүнү тохтоторго туһаналлар. Куртах, синньигэс оһоҕос төрдө бааһырдаҕына, куртах аһыыта аҕыйаатаҕына отон сүмэтин иһэн эмтэнэллэр. Оттон сэбирдэх сурадаһына уу үөскээһинин намыратар, ииктэтэр, бүөргэ, хабахха таас үөскээтэҕинэ суурайар дьоҕурдаах эбит.

"Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ" А.Е.Никифорова, П.И.Плотников.