Кытай (кидань) омук

Онус µйэ±э монгол тыллаах кидань (кытай) бииhэ хань омук сирин сэриилээн ылан Ляо диэн баhылыыр династияты тірµттµµр. Бу баhылыыр биис аатынан Хань норуотун, судаарыстыбатын тµµрдэр, кинилэртэн истибит нууччалар Кытай норуота, судаарыстыбата диэн ааттыыр буолбуттара. Дьэ бу кытай (кидань) диэн биис сяньбиецтартан тірµттээх эбит, хань суругар наар кумоси (уранкай) биисин кытары уруулуу биир холбоhукка киирэ сылдьыбыт, кэлин арыхсыбыттара диэн кэпсэнэр. Кытай бииhин тірµт сирэ Шара-Мурень ірµс биэрэгин тула эбит. Ол аата билинни Иhинээ±и Монголия (билигин Кытай сирэ) сиригэр олорбуттар. X уйэгэ асара кµµhµрэн, Элюй Абаоцзи диэн ха±аннаах Монголия, Маньчжурия уонна Хоту Кытай сиригэр тайаабыт империя µіскµµр. Хань иероглибын µтµктэн киданнар бэйэлэрэ суруктаналлар, кыра кидань суругун ученайдар билиІІэ диэри кыайан аа±а иликтэр. Улахан кидань суруга монгол тыллаахтарын бигэргэтэр, ол эрээри тоІус-маньчжур тылыгар эмиэ чугас.

Манна кидань (кытай) омугун тылын кытары саха тылын ханыылыы тутан µірэтэр буоллар, олус кэскиллээх дьыала буолуо этэ. В.В.Наделяев уонна В.И.Рассадин курдук биллиилээх, тыл µірэхтээхтэрэ саха тылыгар киирбит монголизмнары кидань тылыттан тірµттээхтэр диэбиттэрин ійдітір то±оостоох. Маны атын, саха бэйэтин тыл µірэхтээхтэрэ кэлин бигэргэппэттэр диэххэ сіп. Кинилэр бэл саха омугун XII µйэ±э чжурчжэнь сэриититтэн куоппут кидань этэрээтэ Орто Јлµінэ±э кэлиитин кытта сибээстии сатаабыттара. Ол туhунан Ю.И.Васильев Илин сурунаалга суруйан турар. Бу этиилэригэр, кинилэр саха номо±ор тирэ±ирбиттэрэ. Онно этиллэринэн саха тірді буолбут Эллэй татаар омуктан тірµттээх этэ диэни тирэх оІостубуттара. X-XII µйэлэргэ, ол иннинэ да±аны монгол тыллаахтары барытын, ол иhигэр киданнары эмиэ татаардар (да-да) диэн ааттыыллара биллэр. Аны туран Эллэй татаардар нууччаны кытта сэриилэспиттэриттэн тэскилээбитэ диэн буолар. Манна билиІІи нуучча омуга буолбакка, кытайы (киданнары) кыайбыт чжурчжэнь норуота ахтыллар буолуон сіп. Бу чжурчжэннэри атыннык нюйчжэнь биитэр ниуча диэн монголлар ааттыыллара биллэр. XII µйэ сагаланыыта чжурчжэннэр, ол аата саха ійдµµрµнэн нууччалар кыайан, киданнар бэриммэтэх ітті Элюй Даши баhылыктаах Монголия кумах куйаарын уІуордаан, билиІІи Кыргызстан (Семиречье) сирин диэки куотан саІа сиргэ Хара Кидань (Кытай) империятын тірµттээбитэ биллэр. Онон бу ар±аа куоппут кытайдар хайдах хоту тµспµттэрэ ситэ кыайан быhаарыллыбат.

Чжурчжэннэр (нуучча омуга) киданнартан Кытай кыраныыссатын харабыллыыр этэрээттэри тэрийбиттэр. Олор Чингисхан кэмигэр джаукут диэн ааттаналлара, Рашид-ад-дин суруйуутугар киирэ сылдьар. Ол иhин монголлар Хоту Кытайы ылыыларыгар, Чжурчид, Кыдань уонна Жакут диэн уобаластары бэриннэрдибит диэн суруллубутун соhуйа аа±ыахха сіп. Бу жакут диэн монгол тылын джу (цзю) сµµс киhилээх этэрээт (сотня) сыыhа суруллубута сылдьар диэн быhаараллар.

Элюй диэн киданнар императордарын фамилиятын, татаар омук ыраахтаа±ытын уола дэнэр Эллэйи кытта сибээстээбиттэрэ. Јссі эбэн эттэххэ, Эллэй а±ата Татаар Тайма диэн татаар омук биир баhылыга этэ диэн буолар. Киданнар судаарыстыбаларыгар тар±аммыт тамажуншали диэн дуоhунаhы кытта тайма диэни сибээстии тутуохха син. Тама диэн чыын (дуоhунас) «дьон батыhар киhитэ» диэн суолталаах. Аны ыраахтаа±ы бары аймахтарын дьыалатынан тиинь диэн дуоhунастаах тойон дьарыктанара. Тыгыны тыын диэн ааттыыллара биллэр. Нуучча суругар Тыгын аата Тынья, Тынина диэн сурулла сылдьар. Ол эрээри Елюй династиятын аата е ли диэн иероглифтары сыыhа аа±ыттан µіскээбит. Онон хомойуох иhин биhиги Эллэй диэммитигэр ханан да чугаhа суох!

Аны туран бу кытайдарын ібµгэлэрэ хотуттан тірµттээхтэрин кірдірір µгэстээхтэрин дьиктиргиэххэ эрэ син. Ол курдук сааhы кірсін, император Дьиэтэ куобах кµрэ±ин ыытара. Кытайга хантан ілгім куобах кэлиэй, ол иhин маннай мас куобахтары оІороллоро, онтон талах быыhыгар саhыаран баран, ону булан, ытыалаан кµрэх сагаланара, кір-нар бі±іті буолар эбит. Сыл аайы маннайгы ый киириитэ, император аны кітірµ бултуу уонна ойбон тэhэн балыктыы аттанара. МаІнайгы кубатын бултааты±ына, бары музыканан арыгы иhэллэрэ, эмиэ кір са±аланара. Кµілгэ киирэн балыктыылларыгар, ойбоннору алларан баран, мунханан кµрэтэллэрэ. Ортотугар тµірт ойбон тэhэллэрэ, онтон биир ойбону курдаттыы аhагас гына тэhэллэрэ. Атын ойбоннорго турар кэтээн кірііччµлэр балык чугаhаата±ына императорга биллэрэн иhэллэрэ. Ону кэтэhэн турар император гарпунынан бултуура. Маннык бултаммыт балык маннайгы бултаммыт балыгынан аа±ыллара. Бары эмиэ олус µірэн-кітін, кµіл тула тардыллыбыт ураhа±а императорга дьолу ба±аран, маІнайгы былыгы сууйа бараллара. Дьэ дьикти µгэстээх, ураты норуот Кµн сиригэр олорон ааспыт диэн соhуйуо±у эрэ ба±арыллар!

Бу киданнар бэйэлэрин Кµн о±олорунан аа±аллара. Бойобуой этэрээттэрин кыыллар ааттарынан, мохсо±оллор, хахайдар, баабырдар, хотойдор эІин диэн ааттыыллара биллэр. Саха µсµйээнигэр Кытай, Кытат диэн согуруу кітірдір кыстыыр µтµікэн сирдэрэ баарын саныа±ын. Аны туран µрдµк халлааІІа Кытай Бахсы диэн баара биллэр. Бакши диэн туур-монгол тылларыгар учууталы, итэгэли тар±атааччыны ааттыыллара. Киданнар летопистарын хомуйан Хань суругунан Е Лун-ли Киданнар династияларын историята диэн сµдµ µлэни суруйан хаалларбыт. Онно этиллэринэн, арай биирдэ киданнар кµІІэ сµµс лины айанныыр аттары талан баран, уон киhини уhук хоту диэки ыыппыттар. Ол аата куннэ 40 биэрэстэни айанныыллар эбит. Бу дьоннор тэлиэгэлэригэр урасалаах хэйчэцзы бииhин, о±ус аІардаах нюти-туцзюэлэр (о±устаах тµµрдэр) сирдэрин туораан баран, сылы быhа хоту диэки айаннаабыттар. 43 биис (куорат диэн суруллубут!) сирин туораабыттар, µксµн мас хатырыга дьиэлээх дьон эбит. Тылларын билбэт буолан, ким диэн ааттаах сирдэри, систэри, ірµстэри, биистэри, омуктары туораабыттарын кыайан быhаарбатахтар. 43 сирдэригэр тэдяннар (арааhа татаардар) тылларын билэр киhини кірсµбµттэр. Бу киhи тыла олох µчµгэйдик ійдінір эбит. Селиуюйсеянь диэн ааттаах сиргэ кэллигит диэн эппит. Салгыы айаннаатаххытына, бу куораттан та±ыстаххытына абааhы айа±а, илэ барбыт дьон сылдьаллар, араас мо±ойдор эрэ дойдулара са±аланар диэн куттаабыт. Онон бу дьон дэлби куттанан тохтообуттар, дойдуларыгар тіннµбµттэр. Дьэ оннук бу киданнар географическай билиилэрин хаІата сатыыллара биллэр. Ол эрээри µµт µкчµ инник номох Сибиир татаардарын ортотугар XIII-XIV µйэ диэки тар±аммыта, сурукка киирбитэ баар. Онон кіhі сылдьар µhµйээн эмиэ буолуон сіп курдук. Бу киданнар айанньыттара Саха сирин µксµн уІуордаабыт буоллахтарына боруок суох.