Кытаанах нэһилиэгэ (Чурапчы улууһа)

Кытаанах нэһилиэк. Чурапчы улууһун нэһилиэгэ, киинэ Килэҥки.

Улуус кииниттэн 45 км хоту диэкки. Нэһилиэнньэ ахсаана 506 киһи (2007 сыл).

Мэлдьи сырыылаах суол, олохтоохтор дьарыктара ынах-сүөһү уонна сылгы иитиитэ. Нэһилиэк историята:

Кытаанах нэһилиэгэ аан бастаан тэриллибит сылынан 1768 сыл буолар. Нэһилиэк маҥнайгы кинээhэ Эчиктээн куоракка киирэн сурэхтэнэн, бэчээт уонна куортук ылан тахсан Кытаанах нэhилиэгин тэрийэр.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Боотуруускай улуус сирэ табыгаһа суохтук, атын улуустары, нэһилиэктэри кытта бииргэ, ортолоругар былааһа, сорохторо онон-манан тумустаан үтэн киирэн, ардыгар нэһилиэктэр нөҥүө-маҥаа бытарыйан олорбуттара. Итинник түөрэ-таары үллэһиллэн олороро, салайарга да, экономическай-социальнай да өттүнэн сайыннарарга мэһэйдэри үөскэтэрэ. Ону дьон дьорҕоотторо, үөрэхтээх, өйдүүр өттүлэрэ дьорхойон туран, үҥсэн-харсан арахсыы боппуруоһун сытыытык туруорсубуттара. Аан бастаан Бабаҕа Сулҕаччытын олохтооҕо Баһылай Рязанскай туруорсуутунан 1911 с. Боотуруускай улуустан Амма улууһа арахсар. Онуоха Чурапчы соҕуруу өттүттэн, билиҥҥи Одьулуун сиригэр киирсэр 1 Бологур, Одьулуун, Чакыр, Сулҕаччы Бабаҕатыныын, ону таһынан Эмис, Амма сүнньүгэр олорор нэһилиэктэр бары, Амма улууһугар арахсан барбыттар. Онтон 1913 с. Вонифатий Слепцов уонна Феофан Оросин уолаттара дьүккүһэннэр, Болтоҥоттон илин, Таатта сүнньүгэр олорор нэһилиэктэр урукку Байаҕантай улууһугар киирсэр, Ытык-Күөлтэн хоту Алданҥа диэри уонна Амма сүнньүгэр олорор нэһилиэктэри холбоон Таатта улууһа диэн ааттанан арахсыбыттар. Боотуруускай улуус, улуустарынан хайдыһыан инниттэн, иһинээҕи нэһилиэктэр хайдыһыылара барбыта. Ол курдук былыр улууска Хатылы биир кэлим улахан нэһилиэк эбит буоллаҕына сыыйа бу нэһилиэк арахсыталаан тус-туспа нэһилиэктэр үөскээбиттэрэ. Бастаан, 1-кы Хатылы диэн ааттанан Кытаанах нэһилиэгэ туспа барар. Онтон Болтоҥо арахсан, 2-с Хатылы диэн буолар. Төрүт Хатылы 3-с Хатылы нэһилиэгэ аатырар. Кинилэр кэннилэриттэн аны 4 Хатылы - Чэппиэдэй арахсар. Ити арахсарыгар Маҥнайгы Хатылы нэhилиэгэр түөрт а5а уустаах эбит. 1. Улахан а5а ууhа 2. Орто а5а ууhа 3. Со5уруу а5а ууhа 4. Захаровтар а5а уустара. Өтөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ маҥнайгы Хатылы нэһилиэгэ улууска саамай улаханынан элбэх киһилээҕинэн биллэрэ. 1914 сыллаахха нэһилиэк быраабатын суруксута Савва Семёнович Собакин бэйэтин дьиэтин сиэртибэлээн оскуола арыйтарбыта. Нэһилиэк кинээстэрэ:

1. Эчиктээн Хабарчинов-(1768-1793)

2. Эйэҕэс суруксут-(1793-1827)

3. Дмитрий Башарин-(1827-1856)

4. Ванифатий Дьячковский-(1856-1860)

5. Константин Коркин-(1860-1862)

6. Аввакум Егоров-(1862-1864)

7. Прокопий Коркин-(1864-1867)

8. Ванифатий Дьячковский-(1867-1870)-иккистээн

9. Василий Собакин-(1870-1894)

10. Александр Чепалов-(1894-1896)

11. Иван Никонов-(1896-1900)

12. Василий Собакин-(1900-1908)-иккистээн

13. Илья Башарин-(1908-1913)

14. Гаврил Захаров-(1913-1917)

1923 сыллаахха улуус Ревкомун быһаарыытынан маҥнайгы Хатылыны Кытаанах нэһилиэгэ диэн уларыппыттара. 1930-34 сс. нэһилиэккэ колхуостар тэриллибиттэрэ.Уопсайа биэс колхуос тэриллибитэ.

Нэһилиэктэн төрүттээх дьоннор

Коркина Евдокия Иннокентьевна (17.12.1917—10.06.2009) — биллиилээх тюрколог, РСФСР наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, филология билимин доктора.

Василий Семенович Яковлев — Далан (01.04.1928—27.11.1996) — саха норуодунай суруйааччыта.

Собакин Афанасий Петрович (03.03.1928—17.07.1996) — саха живописеһа.

Коркин Дмитрий Петрович (05.09.1928—22.02.1984) — Саха Сиригэр тустуу сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит киһи.

Новгородова Екатерина Иннокентьевна (1929 с. муус устар 13 к. төр.) — Социалистическай Үлэ Геройа.

Оконешникова Анастасия Петровна (1941 сыл олунньу 27 к. төр.) — уйулҕа үөрэҕин билимнэрин доктора, Хотугу Илин Федеральнай Университетын профессора.

Дьяконов Афанасий Лукич (02.12.1948—13.07.1990) — история билимин кандидата.

Бэлиэ сирдэр

• Ньээмнээйи диэн сиргэ XVIII үйэтээҕи саха киһитин уҥуоҕа.
• Багах диэн сиргэ XIX үйэтээҕи икки мэндиэмэннээх ампаар.

Ылыллыбыт сирэ

Якутская АССР, словарь-справочник. — Якутск, 1980.