Кырдьык уонна сымыйа
Оҕо кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри тугу оҥорбутун өйдөөбөккө хааларын бары билэллэр. Оннооҕор “Хаппыыстаттан булбуппут” диэн албынныы сатааччыллар бааллар. Бу өйдөөбөккө хаалар кэминэн туһанан уонна үчүгэйи, куһаҕаны кыайан таба араарбатын билэн албыннааччылар олус улахан куһаҕаны оҥороллор.
Оҕо өйө-санаата сайдыыта ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла саҕаланар. Бу кэмтэн ыла оҕо хараҕа иччитийэн ийэ кута сайдан барар. Үгэстэри, бэлэм билиилэри, тугу оҥорбутун үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн, сайдан, өйө-санаата мунньуллан иһэр. Ийэтэ үөрэри көрдөрөн биэрдэҕинэ үтүктэн үөрэргэ үөрэнэр.
Ийэ кута сайдан, мунньуллан иһэриттэн кыра эрдэҕинэ албынныы сылдьыбыттарын улаатан иһэн син-биир билэр уонна төрөппүттэрим албынньыттар диэн санаата үөскээн олохсуйан итэҕэйбэт, эрэммэт буолан хаалыан сөп.
Оҕо 5 сааһыгар диэри кэмҥэ төрүт кута, ийэ кута сайдарыттан уонна мунньуллан иһэриттэн туһалаах, үчүгэй үгэстэри иҥэринэн өйө-санаата сайдарыгар, баҕа санаата үөскүүрүгэр улахан суолталаах кэм буоларын Кут-сүр үөрэҕэ дакаастаан төрөппүттэргэ тириэрдэр.
Ийэ кут иитиллэр диэн сахалар этэллэр. Үчүгэй үгэстэргэ ийэ кута иитилиннэҕинэ, ол аата үчүгэй быһыылары оҥоро үөрэннэҕинэ оҕо үчүгэй быһыылаах, майгылаах киһи буола улаатара ситиһиллэр.
Бу кэмҥэ оҕо тугу элбэхтик хатылаан оҥорбутун үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн иһэр. Үгэстэртэн ийэ кута үөскүүр. Ону тэҥэ, тугу соһуччу көрбүтэ, билбитэ саҥаны айыы буолан өйүгэр-санаатыгар үгэһи үөскэтэ охсон кэбиһэр уратылаах. Куһаҕан быһыыны оҥоруу эмиэ үгэһи, буолан баран куһаҕан үгэһи үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥорботун иитээччилэр ситиһэннэр үчүгэй быһыылаах буола улаатарыгар тириэртэхтэринэ табыллар.
Билигин арҕааҥҥы үөрэхтэр сыыһаларыттан оҕо ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон төрөппүттэр ииппэккэ хаалларан, аһаран кэбиһэллэриттэн араас маргиналлар, “Трудные подростки” диэн ааттаахтар баар буолан элбээн иһэллэр. Ол аата кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбыт оҕону улааппытын кэнниттэн көннөрө сатааһын улахан уустуктардааҕын билинэн хос ааттары иҥэрэллэр.
Оҕоҕо үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһин умуннаран, хаалларан баран саҥа, үчүгэй үгэһи иҥэрэн биэрдэххэ эрэ көнөр, тупсар кыахтанар. Ол аата аан бастаан оҕо санаатын көннөрөн, бу оҥорор быһыым куһаҕан эбит диэн өйдөттөххө эрэ, эрдэлээн үөскээбит куһаҕан үгэһэ уларыйан саҥанан солбуллар, ол аата өйө-санаата көнөр кыахтанар.
Кырдьык уонна сымыйа олоххо икки өрүтү үөскэтэллэр, ол иһин хаһан баҕарар баар буола тураллар. “Туох барыта икки өрүттээх" диэн этии айылҕа тутулугар сөп түбэһэр, ол иһин бу икки өрүттэр хаһан да суох буолбаттар, арай кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэн иһиэхтэрин сөп.
Оҕо улаатан иһэн кырдьыгы сымыйаттан араара үөрэнэрэ, олоҕор таба туһанара эрэйиллэр. Бу үөрэҕи арааран билиигэ киһи буолуу уонна сахалыы таҥара үөрэҕэ улахан туһаны оҥороллор.
Кырдьык баарын курдук, сымыйа эмиэ баар буола турар. Сымыйаттан кырдьыгы арааран ылыы олус эрэйдээх, олоххо элбэх уопуттаах киһи көмөтүн туһанан эрэ оҕо таба арааран туһанар кыахтанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араараран туһанарыгар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанар уонна улахан киһини үтүгүннэрэн үөрэтэр.
Оҕо улаатан иһэн үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны тус-туспа арааран билэрин төрөппүт ирдээтэҕинэ эрэ табыллар. Ону ситиһэргэ отой аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын аан бастаан билии улаханнык туһалыыр. Манна сахалыы таҥара үөрэҕин туһата “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһарыттан биллэн тахсар. Оҕо бу куһаҕан содулу үөскэтэр айыылары билэн оҥорбот буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэн киһилии быһыыланар кыахтанарын таҥара үөрэҕэ үөскэтэн биэрэр.
Дьон оҥорор үчүгэйдэрэ олус элбээн хаалбытыттан олору ситиһэн билии кыаллыбат да буолуон сөп. Ол иһин оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрэ үөрэнии ситиһиилээх буоларын уонна оҕоҕо табатык, дириҥник, умнуллубат буола өйдөнөрүн хааччыйар.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билбэт киһи сымыйаҕа, албыҥҥа, ким эрэ бу “үчүгэй” диэн сымыйанан эппитин эккирэтиигэ, батыһыыга киирэн биэрэрэ элбиир. Сахалар ону быһааран “Албыҥҥа акаары бараммат” диэн өс хоһоонун оҥорон туһана сылдьаллар. (1,66).
“Салыҥнаах балык курдук” диэн элбэхтик сымыйаны этээччини уонна таба туттарбакка халты харбата сылдьар киһини этэллэр.
“Сымыйанан эппэтэҕинэ иһэ ыалдьар” диэн өс хоһооно элбэхтик сымыйалыы сылдьар киһини быһаарар. Сахаларга киһи иһэ диэн ис санаатын уйата, мунньуллар сирэ буолар, туох баар өйө-санаата иһигэр баарын курдук этиллэр. Ис киһини бэйэтин, этин-сиинин өйүн-санаатын быһаарар суолталаах.
“Сымыйыаччы туоһулаах” диэн өс хоһооно сымыйалыыр киһи атын киһини булан туоһу туттан тугу этэрин кырдьык курдук көрдөрө сатыыра элбэҕин биллэрэр.
“Сип гыммыты ситиигэ тиһэр, сап гыммыты сапка тиһэр” диэн өс хоһооно кыра да солуну мунньан, хаһаанан улаатан, дарбайан иһэрин ситиһэри биллэрэр. Араас ол-бу солуну элбэҕи билэ сатааһын солумсах буолууну үөскэтэрэ үчүгэйгэ тириэрдибэт.
Сымыйыаччыны харытыттан харбаан тутан ылыы уустук, эрэйдээх, таба туттарбакка эрэйдиирэ өс хоһооно буолан сылдьар. Сахалыы эттэххэ сымыйыаччыга, кырдьыгы булан муннуга анньан биэрдэххэ уонна муннукка хаайдахха эрэ, бу сыыһа эбит диэн билиниэн сөп.
Кырдьык үгүстүк хойутаан кэлэр. Сымыйа олоххо бастаан иһэр курдук оруолу ыла сылдьар. Киһи санаатыгар аан бастаан ыра санаата үөскээн ыҥырар, угуйар дьайыыны оҥорорун ситиһэ сатааһына үөскүүрэ сымыйаны эккирэтэрин биллэрэр. Бу сымыйаны туспа арааран билэн туоратыыны сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтар үөскэтэллэр.
Өр кэмҥэ дьайа сылдьыбыт сымыйа арыллыыта улахан хамсааһыны үөскэтиэн сөп. Сэбиэскэй былаас сайдыытыгар “коммунизм” албына дьадаҥы, үөрэҕэ суох дьон күүскэ үлэлииллэрин үөскэтэн Сэбиэскэй Союз аан маҥнай сайдыыны ситиспитэ. Бу сайдыыны ситиһии "Албын аалы хамсатар" диэн сахалар өс хоһооннорун дакаастабыла буолбута. 74 сыллар кэннилэриттэн үөрэхтэммит, билиилэрэ кэҥээбит дьон “коммунизм” албынын, хаһан да кэлбэтин арыйбыттара улахан кыахтаах Сэбиэскэй Союз эстиитигэр, үрэллиитигэр тириэрдибитэ.
Бу “коммунизм” туох барыта босхо буолуо, күүскэ эрэ үлэлиэххэ, партия ыйыытын толоруохха наада диэн албыныгар өй-санаа, таҥара үөрэҕин билиммэт атеистар киирэн биэрэн баран билигин да, ол албынтан босхолоно иликтэр.
“Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат” диэн өс хоһооно сымыйа аан маҥнай төһө да үчүгэй курдук көстө сатаабытын иһин, кырдьык хойутаан да буоллар хаһан баҕарар кыайарын биллэрэр.
Кырдьык төһө да элбэҕин иһин сымыйа син-биир баар буола турар. Кырдьык уонна сымыйа диэн дьон билиини баһылаан иһиилэрин икки өрүттэрэ буолан хаһан баҕарар бааллар. Төһө эрэ кэминэн сымыйа бастаан иһэрэ кырдьыгынан солбуллар, ону тэҥэ, хардары-таары бастаан, солбуйсан биэриэхтэрин сөп.
Олоххо сыалы ситиһэргэ тиэтэйии, ыксааһын сымыйаны тутуһууга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөп. Олоххо сайдыыны ситиһиигэ аһара тиэтэйбит, өй-санаа үөрэҕин билиммэт атеистар “коммунизм” албыныгар киирэн биэрэн өр кэмҥэ сылдьыбыттара.
Ол атеистар тобохторо сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ, аны айыыны оҥоро охсон сахалары түргэнник сайыннара сатааһын албыныгар киирэннэр сымыйа, албын “айыы үөрэҕин” тутуһаннар эдэрдэр өйдөрүн-санааларын буорту оҥоро сылдьаллар.
Билигин сахаларга “айыы үөрэҕин” албыныттан, сымыйатыттан босхолонуу эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Бу сымыйа үөрэх сэти үөскэтэн сахалары сайдыыга буолбакка үрэллиигэ уонна эдэрдэр айыы буола сатаан эрдэлээн өлүүлэрин үөскэтэн сайдан иһэр олохтон хаалыыга тириэрдэ сатыыра билиннэ.
Сымыйа, албын ханна баара билиннэҕинэ дьон ону тумналлара үөскээн сыыйа олохтон хаалан барыыта саҕаланарыттан кырдьык хойутаан да буоллар кыайара тиийэн кэлэр.
Кырдьык ханна баарын быһааран эдэрдэр таба туһаналларын үөскэтиигэ кырдьаҕастар олохторун уопута туһалыырын тэҥэ, сымыйа, албын ханна баарын булууну үөскэтэн көнөрүгэр тириэрдэр.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1.Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.