Кыра оҕо майгына

Кыра оҕо майгына, өйө-санаата ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан сайдан барар.

Араас элбэх гороскуоптар, таҥхалар киһи майгынын Айылҕа оҥорон биэрэр диэн өйдөбүлү үөскэтэллэр. Айылҕа бэйэтин тымныытынан, итиитинэн, үөннэринэн-көйүүрдэринэн оҕо майгыныгар дьайар күүһэ улахан.

Киһи төрөөбүт күнүттэн, ыйыттан уонна сылыттан тутулуктанар гороскуобу Пифагор оҥорбута дьон майгынын быһаарарга ордук сөп түбэһэр. Бу гороскуобу сыныйан үөрэттэххэ, киһи майгынын, өйүн-санаатын уонна доруобуйатын төрөөбүт күнүн, ыйын уонна сылын сыыппаралара быһаараллар.

Кэлин кэмҥэ элбэх үөрэхтээхтэр киһи өйө-санаата, майгына үөскээһинигэр Айылҕа кистэлэҥ күүстэрэ кыттыһалларын курдук этэллэр. Киһи дьылҕатыгар, өйүгэр-санаатыгар Айылҕа быһаччы орооһуута ордук улахан оруолу ылар. Кыра оҕо майгына үөскээһинигэр Айылҕа бэйэтин быһаччы дьайыыларын ылар оруолларын туһунан ырытыахпыт.

Кыра оҕо майгынын уратылара дьыл хайа кэмигэр төрөөбүтүттэн улаханнык тутулуктаналлар уонна биллэр бэлиэлэрдээхтэр.

Медицина үөрэхтээхтэрэ оҕо бастакы сааһыгар иммунитета, этэ-сиинэ айылҕаҕа үөрэниитэ үөскүүр диэн этэллэр. Оҕо биир сааһыгар диэри тымныыны, итиини тулуйарга этэ-сиинэ үөрэнэ охсор. Бу үөрэниилэртэн хайалара бастаабыттара оҕо майгыныгар ордук улаханнык дьайар кыахтанар.

Тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор ордук тулуурдаахтара, дьулуурдаахтара биллэр. Айылҕа бэйэтин оҕолорун тымныынан эрчийэр. Кыһын төрөөбүт оҕолор ордук тулуурдаахтара, дьулуурдаахтара, ылыммыт сыалларын толорууга дьаныардаахтара барыта тымныы дьайыытыттан тутулуктаах. Тымныыттан оҕоҕо сүрэ үөскүүр уонна сайдар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тоҥору-хатары тулуйарын ситиһии төрөппүттэр бэйэлэрин «Туйах хатарааччыларыгар» хайдах сыһыаннаһалларын көрдөрөр. Кэлэр көлүөнэлэрэ чэгиэн-чэбдик, күүстээх-кыахтаах буола улаатыахтарын баҕарааччылар тымныынан эрчийиини, дьарыктааһыны бу кэмтэн ыла утумнаахтык саҕалаабытынан бараллар.

Оҕо сайын төрөөтөҕүнэ аан маҥнай итиини тулуйар буола үөрэнэн баран тымныыны тулуйарга үөрэнэригэр тиийэр. Итиини тулуйар буолуу уратыта оҕо майгыныгар уларыйыылары киллэрэр. Тиритэн көлөһүн тахсыыта оҕо тириитэ аһыллан биэриитигэр тириэрдэн этэ-сиинэ өйүн-санаатын эрчийэригэр тириэрдэр. Сайын төрөөбүт оҕо итиини тулуйар буолууга аан бастаан үөрэниитэ майгына түргэнник уларыйымтыа буолуутун үөскэтэр. Тымныыга тулуурдаах, дьэбир буола үөрэниитэ хойутаан саҕаланар.

Сайын эбэтэр саас эрдэ төрөөбүт оҕо букатын кыра эрдэҕиттэн бырдахха, үөннэргэ сиэтэн этин ыарыытыгар үөрэнэр. Кини этэ-сиинэ үөрэнэн ыарыыларга тулуура улаатар. Ону тэҥэ этигэр үөскүүр кыра ыарыылары тулуйара өйө-санаата олус туруктаах, ымыттыбат бөҕө буолуутугар тириэрдэллэр.

Кыра оҕо этигэр-сиинигэр дьайар ыарыылартан өйүгэр-санаатыгар эмиэ уларыйыылар тахсаллар. Бу уларыйыылар оҕо дьыл ханнык кэмигэр төрөөн хаһан бырдахха сиэппититтэн улахан тутулуктаахтар. Сайын төрөөбүт оҕо олох кыһыл оҕо эрдэҕиттэн этэ ыарыыны билэр буола үөрэнэр. Бырдах сиэһиниттэн ытаан-хайаан майгыта уларыйар, этэ-сиинэ ыарыыны тулуйар буола аан маҥнай үөрэнэр.

Оҕо кыра буолан бырдах сиириттэн кыайан көмүскэммэт. Ыалдьарын билэр эрээри кыайан хамсаммат буолан сатаан үргүппэт. Биир бырдах эргийэ сылдьан дьөлүтэ кэйиэлээн кэбиһэр. Таах олорон биэрэн элбэхтик сиэтэригэр тиийэр.

Этигэр кыра ыарыы үөскээһинин тулуйа үөрэниитэ оҕо майгытын кытаатыннарар, тулуурдаах оҥорор. Ыарыыны тулуйар буолуута өйө-санаата сайдан эт-сиин баҕа санааларын тулуйарыгар үөрэтэр. Улаатан истэҕинэ аҕыйах бырдах сииригэр кыһаммат, тулуурдаах буола улаатар. Айылҕа бырдахтара кыра оҕоҕо аналлаах прививка курдук дьайаллар. Оҕо этигэр-сиинигэр Айылҕа араас микробтарын, бактерияларын сыһыаран биэрэллэр. Айылҕаны кытта этин-сиинин сибээстэрин олохтууллар. Хомойуох иһин, Айылҕа киртийиитэ аан маҥнай үөннэргэ дьайара кыра оҕолор бырдах сииригэр олус уһуннук эрэйдэнэн, бааһыран баран үөрэнэригэр тириэртэ.

Кыһын төрөөбүт оҕо лаппа улаатан, олорор буолан баран бырдахха сиэтэр. Кини этигэр ыарыы үөскээһинэ тымныыны тулуйар буола үөрэммитин кэнниттэн дьайар. Тымныы дьайыыта оҕо этигэр-сиинигэр уһуннук дьайар буоллаҕына, үөннэртэн үөскүүр кыра ыарыылар кылгас кэмҥэ өйүгэр-санаатыгар ордук дьайаллар. Кыһын төрөөбүттэр холкулар, тулуурдаахтар, майгылара уларыйымтыата суох, онтон сайыҥҥылар түргэн быһаарыныылаахтар, ыарыыны тулуйумтуолар, майгылара уларыйымтыа.

Оҕо этэ ыалдьарыттан олус түргэнник уонна хаһан да умнубат гына үөрэнэр. Бу үөрэх киһи буор кутугар олохсуйар буолан үйэтин тухары дьайа сылдьар.

Оҕо улаатан бэйэтэ сыыла, ат буола сылдьан, этин ыарытыннардаҕына, сэрэнэргэ, аны ону, кутталлааҕы тыыппакка түргэнник үөрэнэр. Саха дьоно оҕо ити уратытын билэннэр итии чаанньыгы дуу, туох эмэ кутталлааҕы тыыппатын диэн кыратык, тарбаҕын төбөтүнэн хаарыттаран, кэһэтэн биэрэн үөрэтэллэр. Оҕо итии чаанньыгы тардыалаабат буола үөрэнэрэ кини салгыы олоҕор ордук туһалыырын оҕолоох дьон таба сыаналыыллар. Кыра эрдэҕинэ тарбаҕын кыратык сиэппитэ үйэтин тухары туһаны оҥорор. Сытыы быһах биитин тыытыыттан оҕо тарбаҕын хайаан да быһар. Быһаҕы тыыппат, сэрэхтээх буола үөрэнии киһиэхэ үйэтин тухары олус наада. Оҕону кыра эрдэҕинэ «Чыычыйы», итиини, кутталлааҕы, билбэти мээнэ тыыппат буоларыгар эрдэттэн кэһэтэн үөрэтэн кэбиһии туһалаах.

Кактус үүнээйини тутан көрбүт кыра оҕо аны хаһан да бу үүнээйини сэрэммэккэ эрэ таарыйбат буолар, сыыллан баран иһэр сирин бүөлүү уурдахха, иҥнэн барбат, тумуннаҕына эрэ табыллар курдук саллар, үйэтин тухары сэрэхтээх буолууга үөрэнэр.

Кэлин кэмҥэ ийэлэр оҕолорун тымныынан эрчийбэт, куруук суулуу, саба сатыы сылдьалларыттан оҕо биир сааһыгар диэри этин-сиинин эрчийэрэ суох буолла. Тымныйан ыарыылар олус дэлэйдилэр. Тымныынан эрчийии суоҕуттан оҕолор бары ханнык да тулуурдара суох буола улааталлар. Аныгы ийэлэр оҕолорун түүлээх таҥаһынан аһара таҥыннаран, тиритиннэрэн букатын тулуура суох, өссө тымныйыыны тулуйбат, ыалдьан иһэр оҥороллор.

Аһара көрөн-истэн харыстааһын түмүгэр кыра оҕолору бырдахха сиэтэн эрчийии букатын да хаалла. Ыарыыны тулуйар буола эттэрэ-сииннэрэ үөрэммэтэҕиттэн, улааппыттарын кэннэ биирдэ эмэ эттэригэр соһуччу ыарыы үөскээтэҕинэ хайдах тымтан, быстан-ойдон тураллара биллибэт дьон улааттылар. Майгылара түрдэстигэс, ыгым, кыра да тулуурдара суох кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы элбээтэ.

Оҕо майгына куһаҕан, мөлтөх буолуута аһара көрүүттэн, харайыыттан үөскүүр. Аһара көрүү-истии оҕо бэйэтэ билиигэ-көрүүгэ тардыһыытын, олох иһин охсуһар күүһүн суох оҥорор. Былыргы сахалар «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этиилэрэ, олох ыараатаҕына бары-барыта кэмчилэнэн, аһара маанылааһын, аһара көрүү-истии суох буолан, кыра оҕо көрүүтэ кытаатан, чиҥээн биэриитигэр олоҕурар. (1,5).

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан кыра оҕо майгына көрүүттэн-истииттэн, үөскээбит үгэстэриттэн уонна төрөппүттэрин буор куттарыттан үөскүүр. Буор кут туһунан «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр арыйбыппыт. (2,80).

Кыра эрдэхтэриттэн олох ыарахаттарын тулуйарга үөрэхтээх, өйдөрө-санаалара туруктаах, кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы саха дьонуттан эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Олох тупсан, чэпчээн иһэр диэн сыыһа өйү-санааны аны быраҕан оҕону кыра эрдэҕиттэн итиини-тымныыны, эрэйи, ыарыыны тулуйарга үөрэтэн, тулуурдаах, дьулуурдаах киһи буола улаатарын ситиһии ирдэнэр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. -128 с.