Кыбыылаах окко киирии

Кыбыылаах окко киирии диэн киһи бэйэтин туһугар аһара барар майгына ааттанар.

Киһи өйө-санаата сайдан үлэ-хамнас тэриллэрин оҥостон туһанар, кэмсинэр, суобастанар, үөрэҕи-билиини ылынар, киһилии быһыыланар кэмиттэн ыла араас кыыллартан барыларыттан өйө-санаата уратылааҕын, үрдүктүк турарын билиммитэ.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи майгына хайа эрэ өттүнэн киһи быһыытыгар тиийбэтэҕинэ сүөһүгэ тэҥнээн көрөллөр. Куһаҕан майгыннанан ылар киһини көннөрөөрү, тупсараары «Сүөһү курдук буолума» диэн тохтото, өйдөннөрө сатыыллар. Сүөһү курдук буолуу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт саамай куһаҕан майгы буоларын бэлиэтээн этэллэр.

Саха дьонугар итини тэҥэ «Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар» диэн киһи уонна сүөһү майгыларын тэҥнээн көрүүгэ аналламмыт, өйдөрүн-санааларын таһымын өссө чуолкайдаан биэрэр өс хоһооно баар.

Бу өс хоһооно киһи өйө-санаата сүөһү өйүгэр-санаатыгар маарынныыр өрүттээҕин биллэрэрин таһынан тупсан, үчүгэй санааланара, ис, кистэлэҥ санаата биллибэтиттэн олус ыарахан буолуохтааҕын бэлиэтиир. Бу этии киһи майгына хаһан даҕаны көммөт буолуон сөбүн эмиэ утарбат. Эриэн сүөһү куруук баар буолуохтааҕа чуолкай буоларынан, дьон барыларын майгылара көнөрө улахан уустуктардааҕа биллэн тахсар.

Саха дьоно уһун үйэлэр тухары ынах, сылгы сүөһүлэри көрөн-истэн улаатыннаран, олор майгыларын дириҥник үөрэппиттэр. Алҕас туттаран, кыбыы аанын аһаҕас хаалларан дуу эбэтэр биир эмэ күрүөһүт сүөһү күрүөнү алдьатан, сүөһүлэр оттоох кыбыыга киирэн хааллахтарына, майгылара соҕотохто уларыйарын, үчүгэйтэн үчүгэйи, минньигэһи сиир баҕалара аһара барарын бэлиэтии көрбүттэр.

Көрөр-истэр дьон сүөһү баар суох баҕа санаатын билэллэр. Хайдах эмэ гынан тото-хана аһыахха, үчүгэйи, минньигэһи талан сиэххэ диэн буолар. Сүөһүгэ бу баҕа санаа туолуутун муҥур уһуга хайдах эрэ кыбыыга киирдэххэ туолар суолга киирэр. Бу балаһыанньаҕа сүөһү майгына чаҕылхайдык арылларын былыргы сахалар бэлиэтээн дьону үөрэтэргэ аналлаах өс хоһооно оҥостубуттар.

Бэйэтигэр туһалааҕы оҥостуу, бэйэ иннин көрүнүү саамай дьиикэй көстүүтэ сүөһүлэр оттоох кыбыыга киирдэхтэринэ биллэн тахсар. Манна ким урут түһэн, иҥэмтэлээх өттүттэн элбэхтик ыстаабыт барыстанан тахсар. Кэнники хаалбыт кыраларга дэлби тэпсиллибити да хаалларыахха сөбө, бастаан иһэччилэргэ лаппа барыстанар кыаҕы биэрэр. Төһө эмэ улахан кэбиһиилээх оттон, үчүгэй өттүн, ортотун дьөлө хаһан сиэн баран, сиэбиттэрин ордугун үлтү тэпсэн туох да туһаҕа турбат хотуул оҥорон таах хааллараллар.

«Кыбыылаах окко киирии» диэн өс хоһооно үөскээһинигэр сүөһү эмискэ элбэх аска-үөлгэ түбэстэҕинэ, кыбыыга киирэн хааллаҕына майгына хайдах курдук уларыйа охсоро олук буолбут. Бу өйдөбүл аҥардас сүөһүлэргэ эрэ сыһыаннаах буолбакка, дьоҥҥо эмиэ баара биллэн олохпут уларыйан ылбыт кэмигэр чуолкайданна.

Киһи бэйэтин быстах баҕатын кыана туттубатаҕына, кыбыыга киирбит сүөһү курдук буолар. Киһи майгынын маннык уларыйыыларын Россияҕа ыытыллыбыт приватизация хампаанньата ырылыччы арыйда. «Социализм» кэмин саҕана биир тэҥ соҕус олохтоох дьонтон, кылгас кэм иһинэн Америка улахан баайдарын кытта тэҥҥэ тардыһар баайдаах дьон үүнэн тахсыталаатылар. Уһун кэмҥэ уопсайга, бары бииргэ үлэлээн-хамсаан мунньуммут баайдарын-малларын киһилии соҕус өйдөөх-санаалаах дьон, бэйэлэрин өрүсүһэр баҕаларын арыычча кыана туттан, аһара барбакка, кыаммат соҕус өттүлэрин таах хаалларбакка эрэ үллэстиэхтэрэ этэ.

Киһи маннык быстах баҕа санааларыгар бас бэринэн бэйэтин эрэ иннин аһара көрүнэр буолуута, салайар былаас хайдаҕыттан быһаччы тутулуктаах. Урукку «коммунистар» былаастара баһылаан олорбут кэмигэр демократия, суут-сокуон былааһа диэн суох этэ, соҕотох партия салайара. Албын үрдүкү сууттар партия салайааччыларын ыйыыларын эрэ толороллоро. Оччотооҕу кэмҥэ салайааччылар туспа былаастара үөскээбитэ диэн билинэллэр. Билигин ол салайааччылар Россияны ырыынакка киллэриигэ сирдииллэриттэн бэлэмҥэ тииһинэ сатааччылар элбэхтэр.

Үллэстии кэмин саҕана аһара туттунааччылар былдьасыһан-тарыһан туох эмэ баайга-малга тииһиммиттэриттэн билигин көрсүө, сэмэй буолуу, үлэни-хамнаһы кыайыы диэн олох тутаах өйдөбүллэрэ хаалан сылдьаллар. Ону-маны үллэстии, бэлэмҥэ тииһинии аны хаалан турар.

Ырыынак олоҕо сайдан, сокуоннары тутуһуу кытаанан истэҕинэ үлэни-хамнаһы сайыннарааччылар, көрсүө, сэмэй майгылаах, кыайыылаах үлэһиттэр сыыйа-баайа инники күөҥҥэ тахсан иһиэхтэрэ. Кыайыылаах үлэ эрэ омугу сайыннарар.

Киһи киһилии майгыланара олус уустук уонна уһун кэмҥэ ситиһиллэр ыарахан үөрэх буолара дакаастанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ киһилии майгыга ийэ кутун ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ эрэ ити, үчүгэй майгы үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйара быһаарыллар. (1,15).

Туһаныллыбыт литература

1. "Кыым" хаһыат. 20.09.2001.