Куһаҕан ааттаныы

Куһаҕан ааттаныы диэн уһун кэмҥэ, үйэлэргэ дьайыыта тиийэр таҥара накааһа буолар уонна омук олоҕор ордук улахан дьайыылаах.

Оҕоҕо ааты биэрэн иҥэриигэ төрөппүттэр олус улахан суолтаны биэрэллэр. (1,39). Аат өйгө-санааҕа быһаччы, дорҕооннорун дьайыыларынан тиийэринэн киһи олоххо оҥорор ситиһиилэригэр улахан суолталааҕын билэн олус кыһанан тала сатыыллар. Кыра эрдэхтэн, ийэ кута үөскүүр кэмиттэн бэриллибит ааты уларытыы өй-санаа эмиэ уларыйарыгар тириэрдэриттэн туруга суох буолууга тириэрдэн кэбиһиэн сөп.

Саха дьоно үчүгэй аат-суол туһалаах дьайыытын билэн үйэлэригэр ааттарын-суолларын харыстыы, үчүгэй ааты-суолу ситиһэ сатыыллар. Үчүгэй ааты-суолу киһи кыайыылаах үлэтинэн, оҕолорун иитиитинэн, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутунан, туппутунан, үчүгэй киһилии майгынынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөтүнэн, үчүгэй сыһыанынан ситиһэр кыахтаах.

Уһун үйэлэргэ тиийэ барарынан, ыраахха диэри дьайыыта тиийэринэн үчүгэй ааты-суолу харыстааһын олус улахан суолталаах. “Ааты-суолу харыстаа, түһэн биэримэ” диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Аймахтар, аҕа уустара ааттарын-суолларын харыстааһыннара ахсааннара, баайдара-дуоллара эбиллэн иһэрин быһаччы үөскэтэр.

Үтүө, үчүгэй аат-суол аймахтар ахсааннара эбиллэн иһэригэр ылар суолтата улаханын сахалар билинэллэр. Саҥа ыалы тэрийиигэ аймахтар, аҕа уустара ааттара-суоллара үчүгэйэ, үчүгэй, киһилии майгылаахтара, доруобуйалара бөҕөтө, үлэни-хамнаһы кыайаллара улахан, тутаах оруолу ыларынан бу быһаарыылары тутуһар аймахтар сайдан, чэчирээн иһэллэрэ хааччыллар. Онтон бу быһаарыылары тутуспатахтар, сыыһа-халты туттунаннар куһаҕан ааттаммыттар хааннарын тупсарыылара суох буоларыттан доруобуйалара мөлтөөн иһэрин тэҥэ, ахсааннара сыыйа аҕыйаан, кэлин симэлийиигэ бараллар.

Өй-санаа үгэстэртэн хомуллар, таҥыллар, мунньуллар. Үтүө үгэстэри иҥэринии, олору олоххо туһаныы омук сайдан иһиитин үөскэтэр. Олох салгыы баран истэҕинэ элбэх үтүө үгэстэрдээх омук ахсааннара эбиллэринэн атыттары баһыйан, сабырыйан, олох бары туһалаах өрүттэриттэн үтүрүйэн барар. Манна бастакынан омук үлэни-хамнаһы кыайара, сатыыра, атын тула олорор омуктарын кытта эйэлээҕэ, аата-суола үчүгэйэ олус улахан оруолу ылар. Сахалар уһун үйэлэргэ бииргэ олорбут хоро омуктарын үлэни сатаабаттарын, кыайан үлэлээбэттэрин бэлиэтээн “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн, куһаҕан ааттаабыттарын кэнниттэн кинилэр сыыйа симэлийэн, суох буолан, сахаларга холбоһон, саха буолан хаалбыттар.

Бииргэ олорор омуктарга куһаҕан ааттаныы, куһаҕанынан сураҕырыы сыыйа-баайа куһаҕан ааттаммыт омугу эһэр, симэлитэр. Атын омуктары кытта тапсыбат буолуу Аан дойду үрдүнэн куһаҕан ааттанан хаалыыга тириэрдэн сэти үөскэтиэн сөп.

Ким да куһаҕан буолуон баҕарбатыттан, оҕолорун куһаҕаҥҥа сыһыарбаттарыттан, тэйитэ, ыраатыннара сатыылларыттан куһаҕан ааттаммыттартан бары тэйэн биэриилэрэ саҕаланар. Уһун кэмҥэ бииргэ олорор омуктар оҕолоругар элбэх бааһынайдардаах буоллахтарына хайалара даҕаны куһаҕан ааттаммыт омук аатын ылыныан баҕарбат кэмэ үөскүүр. Кэлэн иһэр көлүөнэлэрэ атын үчүгэй ааттаах омук аатын сөбүлээн ылыналларыттан куһаҕан ааттаммыттар ахсааннара сыыйа аҕыйаан, атын омукка, үчүгэй ааттаахха уларыйыылара саҕаланар. Кэлин ахсааннара аҕыйыырыттан куһаҕан ааттаммыттар симэлийэн, атын омуктарга уларыйан “тыал буолбуттарга” кубулуйаллар.

Бары омуктарга утары турууну өрө тутан эстибит сэбиэскэй былаас нэһилиэстибэтэ билигин да нуучча омукка баарыттан, дьайыыта улаханыттан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Коммунизм сымыйа идиэйэтин атын омуктарга тарҕата сатаан утарыта туруулары үөскэтэ сатааһын хаалан, умнуллан, суох буолан хаалбакка омуктары кытта эйэлээх сыһыаны билигин да алдьата сылдьар. Оччотооҕу кэми “үчүгэй” диэччи салайааччылар билигин элбээннэр утарыта турсуулар эмиэ улааттылар.

Билигин Аан дойду үрдүнэн нууччалар куһаҕан ааттанан эрэллэр. Ханна да сырыттахтарына бэрээдэктэрэ куһаҕанынан, сыыһа-халты туттуналлара элбэҕинэн аатыраллар. Европа курортара нууччалар туристарыттан саллан сылдьаллар.

Аһара баран бастакы буолар санааларыттан Сочига буолан ааспыт кыһыҥҥы олимпиадаҕа аһара элбэх допины туһаммыттара арыллан элбэхтик сууттаннылар. 2016 сыллаахха Бразилияҕа Рио-де-Жанейро куоракка буолан ааспыт олимпиадаҕа Россия спортсменнара допины элбэхтик туһаналларыттан сорохторун кытыннарбатылар, онтон инбэлииттэр хамаандаларын барыларын киллэрбэтилэр.

Демократия сокуоннарын туһанан арахса сатаабыт Чечняны үлтү сэриилээн кыайыы Россия мусульманнара нууччалары сөбүлээбэт буолууларын үөскэттэ. Нуучча мааны бэйэлээх кыыһын атын омуктар кэргэн ылан саҥа ыалы тэрийиилэрэ быста аҕыйаата. Омуктар бииргэ олорууларын, сайдыыларын сокуона “Хаан тупсарыыта” нууччаларга туттуллубат буолуута үөскээн нуучча омук ахсаана аҕыйаан иһэр балаһыанньатыгар киирдэ.

Донбасс сепаратистарыгар үөһэнэн көтөр самолету суулларар “Бук” диэн ааттаах ракеталары биэрэннэр Индонезияҕа көтөн иһэр гражданскай самолету дьонноро суулларан кэбиһэннэр олус улахан айдаан буола турар. Ким буруйдааҕын булууга, эппиэккэ тардыыга Россия ол-бу араас буккуур быһаарыылары булан куотуна сатаабыта даҕаны дьиҥнээх буруйдааҕы син буллулар.

Украинаны кытта иирсээн, Кырыымы, Донбаһы былдьааһын нуучча омук төрүтүн быһаарыыга улахан уустуктары киллэрдэ. Киевская Русь диэн ааттаммыт украинецтар государстволара нууччалар Москватааҕы княжестволара үөскүөҕун хас да үйэ иннинэ баар буолбутун история науката бигэргэтэр. (2,8). Нууччалар былыргы викинг төрүттэрин Украинаҕа былдьаттылар. Билигин ханнык төрүттээхтэрэ биллибэт буола буккуллан хааллылар. Уһун үйэлээх төрүтэ-ууһа суох буолуу нууччаларга суоһаабытыттан саҥа төрүтү көрдүү сатааһын баран эрэр.

Монгол-татаардар үөскэппит, сайыннарбыт Москватааҕы княжестволара сайдан кэҥээн, кэлин Россияҕа кубулуйбутун аһара улуутумсуйбут салайааччылар уонна наука үлэһиттэрэ өссө да билинэ иликтэр. Билигин империя өйүттэн-санаатыттан босхолонон, тупсан эрэр наукаҕа хууннар иннилэринэ Россия сиригэр-уотугар сахалар баһылыыр омук эбиттэрин чуолкайдааһын ыытыллар.

Саҥа сэрии сэптэрин элбэҕи оҥостон Россия дьоно Аан дойду дьонун барыларын куттуулларыттан үөрэр буолан эрэллэр. Билигин Аан дойду дьоно барылара Россия сэриититтэн саллаллар, аны улахан сэриини саҕалыахтара диэн атомнай буомбаларыттан кырдьык куттаналлар. Атомнай сэрии сэптэринэн суоһурҕанан дьону куттуур Россияны, нууччалары атын омуктар сөбүлээбэттэр, туораталлар, араас санкциялары оҥорон сайдалларын, саҥа сэрии сэбин оҥостоллорун хааччахтыылар. Тула олохтоох омуктар көмүскэл көрдөөн бары НАТО-ҕа киирэ сатыыллара олоххо киирдэ.

Сайдыылаах дойдулар бары кэриэтэ Россия сэриилэрэ Крыымы Украинаттан былдьаан ылбыттарыттан уонна Донбаһы сэриилээбиттэриттэн сылтаан элбэх санкциялары, хааччахтары биллэрдилэр. Омуктар икки ардыларыгар 1994 сыллаахха түһэрсиллибит эйэлээх буолууну үөскэтэр дуогабардары Россия тутуспатын көрдөрөн ыаллыы олорор кыра дойдулар бары сэриилиэҕэ, сирбитин былдьыаҕа диэн куттанан Америкаттан, НАТО-тан көмүскэл көрдүүргэ күһэлинниллэр.

Россия туроктары кытта иирсээнэ нууччалар Россия иһигэр олохтоох түүр омуктар туоратыыларыгар түбэһиилэрин үөскэттэ. Ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэр түүр омуктар нууччалары кытта холбоһон ыал буолуулара биллэрдик аҕыйыыр туруктанна.

Россия Сиирийэҕэ буола турар гражданскай сэриигэ Асад диктаторы көмүскээн кыттыһыыта Аан дойду омуктарыгар барыларыгар утары турарын үөскэтэн эрэр. Сэрии бара турар Сирия Алеппо куоратын үрдүнэн самолеттар көппөт зоналарын олохтуохха диэн Франция государствота этиитин 2016 сыллаахха алтынньыга СБ ООН куоластааһыҥҥа бары сөбүлээбиттэрин үрдүнэн Россия ветоны туһанан тохтотон кэбистэ. Бу сэрииттэн сылтанан Россия Аан дойду эйэни көмүскүү сатыыр дьоно туоратыыларыгар, саҥаттан саҥа санкциялары олохтуулларыгар киирэн сылдьар.

Былыргы кэмнэргэ элбэх ахсааннаах, туман курдук туматтар бииргэ олорор омуктарын кытта тапсыбаккалар, сэрии, өлөрсүү дьарыктананнар билигин ааттара эрэ ордон хаалбыта остуоруйа үөрэҕиттэн биллэр. Элбэх ахсааннаах туматтар сахалыы саҥарар буолуохтарын сөп. Уһун үйэлэргэ бииргэ олорбуттарын, элбэхтик алтыспыттарын үрдүнэн ханнык да үһүйээҥҥэ тумат саҥата өйдөммөт диэн этии баара биллибэт.

Аан дойду үрдүнэн куһаҕан ааттаммыт омугунан Европаны сэриилээн кыайан үйэлэргэ баһылаабыт хууннары ааҕыахха сөп. Кэлин кэмҥэ диэри бу ааты Европаҕа уонна Россияҕа ааттаабакка умнан, хаалларан сылдьыбыттара. Билигин маннык ааттаах омук ханна да суох буола симэлийбит. Ол барыта өр сылларга Европа омуктарын сэриилээн кыайан, хам баттаан олорбуттарыттан тутулуктаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр Россияҕа нууччалар чахчы сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн испитэ. Россияҕа төрөөбүт бааһынайдар бары нууччаларынан суруллалларыттан ахсааннара ордук элбиирэ, онтон олохтоох атын омуктар аҕыйаан иһэллэрэ.

Билигин ырыынак кэмэ кэлэн олохтоохтор кыра да буоллар былааска тиксэннэр бу балаһыанньа тосту уларыйда. Россия үрдүнэн нууччалар ахсааннара биллэрдик аҕыйаан иһэр, онтон атын олохтоох кыра омуктар кэлиилэри кытта холбоһоннор ахсааннара эбиллэрэ бэлиэтэнэр.

Омуктар ортолоругар куһаҕан ааттаныы барыларыттан туоратыыга тириэрдэр. Куһаҕан ааттаммыт омук атыттары кытта холбоһон, ыал буолан хааннарын тупсарыыларын суох оҥорон эстиигэ, симэлийиигэ бэйэтэ тиийэр. Бу быһаарыылары түмүктээтэххэ майгыларын тосту тупсарбатахтарына, Аан дойду дьонун атомнай сэрии сэбинэн куттаан бүппэтэхтэринэ, былыргы колониялары бас билэр санааларын хаалларбатахтарына, уларыппатахтарына, саҥалыы үчүгэй ааттамматахтарына олохтоох омуктар кэлиилэри кытта холбоһууларыттан Россияҕа баһылыыр нуучча омук уларыйара, симэлийэрэ кэлэн иһэр.

Христианскай, православнай таҥара дьиэтэ саҥа төрөөбүт оҕоҕо аат биэриини былыргы “святойдар” ааттарыгар сыһыаран төрөөбүт күнүттэн тутулуктаан иҥэрэр. Олоҕун уһуннук, киһи быһыылаахтык олорбут, элбэх оҕолорун, сиэннэрин киһи буолууга ииппит киһи өйө-санаата күүһүрэн кэлэр көлүөнэлэригэр көмө буоларын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар.

Куһаҕан ааттаныы диэн уһун кэмҥэ дьайа сылдьар таҥара накааһа буолар. Бииргэ олорор омуктартан куһаҕан ааттаммыт, куһаҕан майгылаахтара биллибит омук эстэр, симэлийэр. Бары тулалыыр омуктар көмөлөөн ааттарын кытта суох оҥороллор. Хоро омуктары сирэн “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн куһаҕан ааттаабыттарын кэнниттэн үлэни-хамнаһы кыайбаттара дьоҥҥо барыларыгар биллэн симэлийбиттэр, үчүгэй ааттаах, үчүгэй үлэһит сахаларга уларыйбыттар.

Киһи куһаҕан, сөбүлээбэт ааттаннаҕына өйө-санаата туруга суох, быстах быһыыга киирэн биэриэн сөптөөх буолар. Аймахтар ортолоругар куһаҕан ааттаныы тулалыыр дьон сыһыаннарын мөлтөтөн сайдыыларын, байыыларын-тайыыларын атахтыыр. Бииргэ олорор омуктар ортолоругар куһаҕан ааттаныы бу омугу эстиигэ, симэлийиигэ быһаччы тириэрдэр.

Сахалар “Ааты-суолу харыстаа” диэн этиилэрэ уһун үйэлэргэ дьайыыта тиийэр, аймахтарга, омуктарга олус кытаанахтык тутуһуллуохтаах олох үөрэҕэ буолар. Бу быһаарыыны тутуспатах, ааттарын-суолларын харыстаабатах, үчүгэй өттүгэр тупсарбатах аймахтар, омуктар таҥара накааһын дьайыытыттан эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Валькова В.Г., Валькова О.А. – Правители России. – М.: Рольф, Айрис-пресс, 1999. – 352 с.