Куһаҕанынан аатырыы
Куһаҕанынан аатырыы диэн саха дьонун олохторун үөрэҕэ.
Дьон төһө да үөрэҕи-билиини баһылаабыттарын, үлэни-хамнаһы сайыннарбыттарын иһин өйдөрө-санаалара сайдыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн сахалар үөрэхтэригэр сөп түбэһэр. “Үчүгэй куһаҕана суох буолбат” диэн өс хоһооно өй-санаа сайдыытын быһааран билигин да туттулла сылдьар. Үчүгэйи оҥоруу төһө да элбээбитин иһин биир эмэ да буоллар куһаҕаны оҥоруулар баар буола тураллар уонна хаһан да суох буолбаттар. Киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунан кэбиһэн үчүгэйи оҥорорун куһаҕаҥҥа кубулутара, үчүгэйи оҥоробун диэн оҥорбута табыллыбакка куһаҕан буолан тахсара хайдах да суох буолбат.
Аата-суола киэҥник тарҕанарыгар, биллэр-көстөр буолууга дьон арыыччалара куруук кыһаналлар, бары баҕа санааларын, кыахтарын ону толорууга ууруохтарын сөп. Баҕа санаа туолан хаалар уратытын быһыытынан маннык санаалаах киһи ол баҕа санаатын кыахтаах буоллаҕына ситиһиэн сөп.
Сахалар олохторун үөрэҕэр “Куһаҕанынан аатырыы” диэн өйдөбүл баар. Аатырыаҕын, аата-суола киэҥник биллиэҕин аһара баҕарар биир эмэ киһи үчүгэйинэн кыайан аатырбатаҕына түргэнник, улахан эрэйэ, үлэтэ суох оҥоруллар куһаҕаны оҥорон, куһаҕанынан аатыра сатыаҕын сөп.
Үтүө санаалаах дьон бары үчүгэйи, туһалааҕы оҥорон ааттарын-суолларын кэлэр көлүөнэлэргэ хаалларыахтарын баҕараллар. Туһалааҕы, үчүгэйи оҥоруу үлэтэ-хамнаһа элбэҕиттэн, элбэх бириэмэни эрэйэриттэн кыаллара уустук, эрэйдээх, уһун кэмҥэ кыһанан үлэлээтэххэ табыллар кыахтанар. Дьон тулуурдаахтара, үлэни-хамнаһы кыайааччылара, көрсүө, сэмэй майгылаахтара, талааннаахтара үчүгэйи, туһалааҕы оҥороннор ааттарын-суолларын уһун үйэлэргэ хааллараллар. Сахалар үтүөнү, үчүгэйи оҥоруу кэлэр көлүөнэлэргэ хаалан туһалыырын үрүҥ айыы диэн ааттыыллар.
Үрүҥ диэн күнтэн кэлэр сырдыгы, сылааһы үчүгэйинэн ааҕыы дьоҥҥо барыларыгар олохсуйбутуттан бары үтүөнү, үчүгэйи, туһалааҕы холбуу үрүҥ диэн ааттыыллар.
Айыы диэн ураты өйү-санааны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу бэлиэтэнэр. Айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин “ыы” диэн ытааһын дорҕооннордооҕо киһиэхэ сонно тута биллэрэр. Куһаҕан буолбакка үчүгэй буоллаҕына үрүҥ диэн үчүгэйин биллэрэр быһаарар тыллаах туттуллар.
Үрүҥ айыы диэн таҥара буолбатах. Дьон үлэлэринэн-хамнастарынан элбэхтик боруобалаан, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарбыт, олохторугар туһаммыт билиилэрэ буолар. Үрүҥ айыыны аныгы олоххо сөп түбэһэринэн туһаммытынан барыахха сөп. Ааспыт көлүөнэлэр билиилэрэ өс хоһоонноро буолан сылдьаллара туһаныллар.
Куһаҕаны оҥоруу улахан үгүстүк толкуйдааһыны эрэйбэтиттэн, оҥорорго эрэйэ суоҕунан, дөбөҥнүк оҥорулларыттан элбэҕи оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Куһаҕаны, дьоҥҥо, айылҕаҕа буортулааҕы оҥорууну хара айыы диэн сахалар ааттыыллар. Былыргылар оҥорон кэбиспит хара айыылара, куһаҕан быһыылара умнуллар, хаалларыллар аналлаахтар. Хара айыылар умнуллан, хаалан истэхтэринэ эрэ үчүгэй быһыылар элбээн дьон өйө-санаата тупсан иһэр кыахтанар.
Хара диэн куһаҕаны, буортулааҕы бэлиэтээн, хараардан, үчүгэйтэн туспа арааран этиллэр. Айыы диэн дьон оҥорботохторун, билбэттэрин оҥоруу буоларынан үксүгэр куһаҕан буолан тахсара элбэх. Онно эбии дьон сыыһа-халты туттуналлара, тиэтэйэллэрэ, ыксыыллара элбэҕинэн үчүгэй буолуон да сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутар уратылаахтар.
Дьон өйө-санаата сайдыыта муҥурун булбутунан, үчүгэйи оҥоруу аҕыйаабытынан, кыаллыбат буолбутунан саҥа тыһыынча сыллар саҕаланыыларыгар ураты улахан куһаҕаны оҥорон аатырыылар элбээн эрэллэр. Дьоҥҥо аһара улахан куһаҕаны, ыар быһыыны оҥоруунан 2001 сыллаахха балаҕан ыйын 11 күнүгэр Америкаҕа Нью-Йорка самолеттарынан оҥоруллубут террагы ааҕыахха сөп. Бу терракка 3 тыһыынчаттан тахса киһи өлбүтэ.
Хас да сыллар иннилэриттэн бэлэмнэнэн Норвегия киһитэ 32 саастаах Андерс Брейвик 77 киһини өлөрөн сууттаммыта, 21 сылы биэрбиттэрэ. Кини 2011 сыллаахха Осло куоракка массыынаны бэйэтэ бэлэмнээбит дэлби тэбэр тэрилинэн тоҕо тэптэрбитэ. 7 киһи өлбүтэ 209 киһи бааһырбыта. Онтон балтараа чаас буолан баран Утейа арыыга тиийэн 67 киһини ытыалаан өлөртөөбүтэ. (1).
Эрдэттэн, хас да сыллар иннилэриттэн саа-сэп хомуйсан 64 саастаах, элбэх баайдаах Стивен Пэддок (ааҥл. Stephen Paddock) диэн Америка олохтооҕо 2017 сыллаахха алтынньы 2 күнүгэр Лас Вегас куоракка концерт көрө мустан турар дьону гостиница үөһээ этээһиттэн 11 мүнүүтэ устата ытыалаан 59 киһини өлөрдө, 570 киһини бааһырта. Полициялар тутаары кэлбиттэригэр бэйэтин ытынан кэбиспит. Өссө парковкаҕа туруорбут массыынатыгар элбэх дэлби тэбэр эттиктэри тиэйэ сылдьыбытын булбуттар.
Бу сиэмэх кыыллар быһыыларын быдан баһыйар ыар, хара айыыны бу киһи туох санааттан оҥорбута кыайан биллэ илик. Аҕата халабырдьыт киһи эбит. Бэйэтэ сүүйсүүлээх оонньууларынан дьарыктана, элбэхтик сүүйэ сылдьыбыт.
Бу киһи сахалар өй-санаа үөрэхтэринэн биллэр “Куһаҕанынын аатыран” ааты-суолу ылаары эрдэттэн бэлэмнэнэн оҥорбут ыар быһыыта буолар. С.Пэддок куһаҕанынан чахчы аатырда, Америкаҕа бастакы миэстэни ылла.
Дьон төһө да үөрэхтэммиттэрин, өйдөрө-санаалара сайдыбытын иһин куһаҕан быһыылары, хара айыылары оҥорон кэбиһэллэрэ суох буола илик. Олус ыар, куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥорон ааты-суолу ыла сатааччылар билигин да бааллар.
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Терракты в Норвегии (2011). Материал из Википедии.