Кут-сүр үөрэҕэ
Киһи барыта кэриэтэ түүлү түһүүр. Сахалар өй-санаа үөрэҕин үөрэтиини түүлү үөрэтэн саҕалаабыттар уонна Кут-сүр үөрэҕин айан олоххо киллэрбиттэр. Түүл көстүүлэрэ уонна хайдах тойонноноллорун уратылара киһи куттара тус-туспаларын быһаарар.
Салгын кут түүлүгэр киһи ону-маны көрөр эрэ, соҕотохто ханна эрэ тиийэн дьону уонна да атыттары көрөр, сыаналыыр, сөбүлүүрүн дуу сөбүлээбэтин дуу биллэриэн сөп.
Ийэ кут түүлүгэр киһи бэйэтэ баарын, тугу эрэ көрөрүн билинэр, быһаарыыны ылынар, онно эбии тугу эмэ оҥоруон сөп.
Буор кут түүлүгэр киһи бэйэтэ баар, илиитэ, атаҕа быччыҥнара бааллара биллэр, сүүрэр, хаамар, ону-маны оҥорор.
Киһи көрөр эрэ, салгын кут түүллэрэ таба тойонноноллоро уустук. Хас киһи барыта өйдөрө-санаалара уратылара олус элбэхтэриттэн көрбүт түүллэрин маарыннаабат өрүттэрэ өссө элбииллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ бу уратылары арааран билэн түүлүн бэйэтэ тойоннуура ордук табыллар.
Ийэ кут уонна буор кут түүллэригэр киһи бэйэтэ баар, тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, түүл бэлиэлэрин туһанан таба соҕустук тойоннуон сөп. Түүл бэлиэлэрэ диэн үгэскэ кубулуйбут быһыылар уонна үгэс иҥмит араас тэриллэрэ ааттаналлар. Түүл үгэстэр өйдөбүллэринэн таба тойоннонор кыахтанар.
Хамсаныылары оҥоруу уустугун Кут-сүр үөрэҕин туһаннахха эрэ таба быһаарыы кыаллар. Уустук хамсаныылары сайдыылаах буор куттаах киһи оҥорор кыахтанар. Эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларыттан туһалаах хамсаныылары оҥороллоро улахан үлэнэн, элбэх быччыҥнар дьүөрэлээн хамсыылларыттан ситиһиллэр.
Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи бэйэтин икки өрүттэрэ маннык арахсаллар:
I. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.
II. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.
Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэккэ, аһара барбакка, нэми үөскэтэн сырыттахтарына эрэ киһи олоҕо табыллар, уһун үйэни ситиһэр кыахтанар. Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахха:
I. Былыргы дьыллар мындааларын анараа өттүгэр киһи айылҕаҕа баар улахан кыыллартан талыллан, этэ-сиинэ тупсан киһи курдук көрүҥнээх буолууну тыһыынчанан сылларга ситиспит. Киһи этэ-сиинэ, тас көрүҥэ киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһиитэ олус былыргы кэмнэргэ кыаллыбыт уонна сахалыы өй-санаа үөрэҕинэн киһитийии диэн ааттанар.
Икки тус-туспа уратылардаах эрээри, маарынныыр көрүҥнээх эр киһи уонна дьахтар холбоһон иһэллэриттэн икки ардыларыгар бааһынайдар, ол аата мутаннар үөскээннэр эбиллэннэр дьон киһитийиини ситиһэллэрэ түргэтээбит.
Киһи этэ-сиинэ айылҕаҕа баар эттиктэриттэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрэ удьуордааһын диэн ааттанар.
Эт-сиин бары үчүгэйдэрин тэҥэ, араас куһаҕаннара, ыарыылара эмиэ бэриллэн иһэллэрин тохтотоору дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытын кэнниттэн аналлаах ыал буолуу үгэстэрин олохтоон туһаналлар. Элбэх араас ыарыылардаах дьону ыал буолуу үгэстэрэ төрүччү үөрэҕин туһанан туоратан, салгыы сайдан тарҕанан иһэллэрин тохтотоллор. Эргэ барар, сааһын сиппит кыыс кэлэн ыйыталаһар күтүөттэртэн талан ыларыгар төрөппүттэрин көмөлөрүнэн мөлтөх төрүччүлээхтэр, элбэх уу-хаар тыллаахтар, үлэни кыайбаттар, сүрэҕэ суохтар бары эрдэттэн туоратыллан иһэллэрэ ситиһиллэр.
Ыал буолуу үгэстэрин сэбиэскэй былаас суох оҥорбутун урукку оннугар көннөрүү билигин, ырыынак кэмигэр дьон кэлэр көлүөнэлэрин киһилии хаачыстыбаларын тупсарар санаалара улааппытын кэнниттэн кыаллар кыахтанна. Дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэриини оҥорбут сэбиэскэй былаас үлэни кыайан үлэлээбэт дьадаҥылар элбииллэрин үөскэтэн уонна аһара ыытан бэйэтэ эстибитэ. Сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук дьоно, бу быһаарыыны тутуһан ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэриэхтэрэ этэ.
II. Киһи өйүн-санаатын үөрэтиини сахалар түүллэрин үөрэтэннэр үрдүк таһымҥа таһаарбыттар, Кут-сүр үөрэҕин олохтоон туһана сылдьаллар, киһи үс куттаах уонна сүрдээх диэн быһаарыыны өй-санаа үөрэҕэр киллэрэн тутуһаллар.
Сахалар киһи өйүн-санаатын олус былыргы кэмнэртэн түүллэри үөрэтэн сайыннарбыттар. Кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс куттаах диэн этиллэрэ атын омуктар өй-санаа үөрэхтэриттэн биллэр уратыны үөскэтэр уонна киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын табатык быһаарарын туһана сылдьаллар:
1. Буор кут. Киһи хамсаныылары элбэхтик оҥороруттан хас биирдии быччыҥар өй-санаа үөскүүр уонна хос-хос хатыланарыттан үгэһи үөскэтэр, онтон эти-сиини хамсата үөрэтэн үөрүйэххэ кубулутарыттан буор кута сайдар. Киһи хамсаныылары оҥорор кыаҕа буор кута хайдаҕыттан, төһө сайдыылааҕыттан тутулуктанар. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэриттэн аймахтар уонна омук түргэнник сайдан иһэллэрин үөскэтэр.
2. Ийэ кут. Ийэ кут диэн өй-санаа элбэхтэ хатыланан үгэһи үөскэтэриттэн сайдан, мунньуллан иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэтин таба көрөр кэмиттэн 5 сааһыгар диэри күүскэ сайдан ийэ кута үөскээн өйүн-санаатын төрүтүн олохтуур.
3. Салгын кут. Киһи көрөн, истэн үөрэҕи билэн иһэриттэн салгын кут үөскээн сайдар. (1,19).
Итини тэҥэ, киһи тулуурдаах буолуутун үөскэтэр уонна бары куттарын холбуу тута сылдьар сүр диэн өй-санаа күүһэ баарын сахалар үөрэтэн билэн туһаналлар. Киһи үөрүйэх буолбут майгынын уратылара сүргэ киирсэллэр. (2,61).
Киһиэхэ өй-санаа үс куттарга арахсан сайдыытын билэн таба туһаныы эрэйиллэр. Сайдыылаах буор кут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин аатырбыт снайпер И.Кульбертинов хаан аймаҕа С.Артахинова оҕунан ытыыга олимпиадаҕа кыттан боруонса мэтээли ылбыта дакаастабылынан буолар.
Кыыс оҕо эргэ тахсан оҕолору төрөтөр айылҕаттан аналлаах. Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Сайдыылаах буор куттаах эр киһини, күтүөтү талан ылыыны эргэ тахсар кыыс оҥорор кыахтанарын ыал буолуу үгэһин тутуһуу үөскэтэр. Эргэ тахсар сааһын сиппит кыыс энньэтин бэлэмнээн баран, эр дьон, күтүөттэр кэлэн ыйыталаһалларын кэтэһэр. Бу кэмҥэ төрөппүттэрин көмөлөрүнэн төрүччү үөрэҕин туһанан кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах күтүөтү таба талан ылар кыахтанар.
Киһиэхэ буор кута киһилии хаачыстыбаларын үөскэтэр. Саха дьоно олус былыргы кэмнэртэн үлэни үлэлээннэр туһалаах үлэни оҥорон таһаарыы буор кут сайдыытыттан, ол аата хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктаахтарын быһаарбыттар.
Буор кут кэлэр көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин билигин тустууктар дакаастыыллар. Тустууктар династиялара салгыы сайдан иһиитэ аатырбыт тустуук З.Чукров уолаттара улахан ситиһиилээхтик тустубуттарыттан биллэр.
Сайдыылаах буор куттаах оҕо төрүүрүн кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр күтүөттэри талан ыларынан үөскэтэр. Омукка төһө элбэх сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэр даҕаны араас үлэлэри барыларын кыайаллара ситиһиллэр кыахтанар.
Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олохтоон ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбуттарыттан элбэх уу-хаар саҥалаахтары, сүрэҕэ суох дьадаҥылары төрөтөллөрө элбээбитэ. Чэпчэки үлэни эккирэтэ сатааччылар элбээннэр, туһаны аҕалар үлэлэр хаалыылара үөскээбититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
Билигин ырыынак кэмигэр үүрүллэ сылдьар дьон буолбакка, бэйэлэрин бастарын билинэр, сайдыылаах буор куттаах дьон ордук табыллаллар. Кинилэр кыайа-хото үлэлээн баайы-малы мунньунан омугу сайыннараллар.
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Сайдыыны ситиһэн иһэр омукка сайдыылаах буор куттаах үлэһит дьон ордук улахан туһалаахтар. Ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы ирдэнэр.
Сахалыы Кут-сүр үөрэҕин баһылаан олоххо туһаныы омук сайдан иһиитигэр улахан туһаны оҥорор. (3,62).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 104 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.