Кут-сүр үөрэҕин туһаныы
Киһи – айылҕа саамай түргэнник сайдар өйдөөх-санаалаах, сайдыыны ситиһэр кыахтаах улахан тыынар-тыыннааҕа буолар. Бу быһаарыы киһи өйө-санаата бары атын тыынар-тыыннаахтартан уратытыгар, өйү-санааны, билиини түргэнник иҥэринэн салгын кута үөскүүрүнэн ордук түргэнник сайдыыны ситиһэр кыахтааҕар саһан сытар. Киһи өйүн-санаатын бу уратытын сахалар былыргы кэмнэртэн ыла арааран билэннэр киһини үс куттаах диэн туспа арааран ааттыыллар уонна Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Киһи бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутаах тутулугар сөп түбэһэн этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, үс куттара уонна сүрэ тус-туспа төрүттээхтэр, сайдыыны ситиһэллэрэ эмиэ уратылаахтар, икки өрүтү үөскэтэллэр:
1. Киһи этэ-сиинэ, тутаах чааһа.
2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыбатаҕына, киһи буолууну ситиспэтэҕинэ даҕаны киһи курдук көрүҥнээх буолуон сөп. Оннук дьону сахалар “Киһи буолбатах” диэн арааран ааттыыллар. Киһи этэ-сиинэ айылҕаттан быһаччы тутулуктаах уонна өбүгэлэриттэн удьуордаан бэриллэн иһэр тутаах чааһа буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ түргэнник улаатан уонна сайдан күүһүрэн баран сааһыран истэҕинэ мөлтөөн-ахсаан барара, кырдьыы кэлэн иһэрин биллэрэр. Былыргы кэмҥэ лаппа сааһырбыт киһи урукку кыайарын кыайбакка эрэйдэнэрин “Кырдьыы кырыыс муҥа” диэн этэллэр.
Хамсаныылары оҥорууттан оҕо быччыҥнарыгар аан бастаан буор кута сайдар, биир сааһыгар икки атаҕар туран хаамары баһылыыр. Хас биирдии быччыҥҥа хайдах хамсаабытыттан үөскээн, мунньуллан иһэр өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна үөрүйэххэ кубулуй-даҕына киһи санаатынан ол быччыҥын хамсатар кыахтанар. Оҕо кыбыытын кыанарга үөрэниитэ быччыҥар үөрүйэх үөскээн санаа-тынан аһылларын, сабылларын биллэрэр.
Аан бастаан өй-санаа, баҕа санаа буолан үгүстүк хатыланан үгэһи үөскэтэр уонна умнуллубат турукка тиийэр, быччыҥы хамсатар кыахтанар уонна араас үлэни оҥоруон сөп. Ол кэнниттэн эти-сиини хамсата үөрэттэҕинэ, үөрүйэххэ кубулуйдаҕына киһи санаатын күүһүнэн быччыҥын талбытынан хамсатара кыаллар кэмэ кэлэр.
Оҕо өйө-санаата сайдыыта икки сүһүөхтээх. Ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан тугу саҥаны билбитэ үгэстэри үөскэтэн ийэ кут буолан мунньулларын ийэ кута үгэстэринэн иитиллэр диэн этэллэр, онтон 5 сааһын кэнниттэн өйө-санаата, салгын кута сайдан, бэйэтэ быһаарынан ону-маны оҥороро кыаллар. Киһи өйө-санаата сааһыран истэҕинэ сыыйа мунньуллан, күүһүрэн биэрэрэ биллэр.
Айылҕаҕа үүнэр үүнээйилэр биир, буор эрэ куттаахтар, бу өй-санаа эттэрэ-сииннэрэ араас хамсаныылары оҥороругар туһалыыр. Тыынар-тыыннаахтарга өйдөрө-санаалара сайдыыта икки; буор уонна ийэ куттары үөскэтэр, онтон киһиэхэ үһүс, салгын кута эбии үөскээн сайдарын арааран билии сахалар өйү-санааны былыргы кэмнэртэн үөрэтэн саамай үрдүкү таһымын ситиспиттэрин бэлиэтэ буолар.
Үс куттар маннык арахсаллар:
1. Буор кут. Айылҕа бары үүнээйилэригэр, тыынар-тыыннаахтарыгар эттэрэ-сииннэрэ хамсыырыттан үөскүүр өй-санаа баар уонна буор кут диэн ааттанар. Эт-сиин хамсыырыттан, уларыйарыттан үөскүүр өй-санаа сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ эти-сиини бэйэтин хамсатар кыахтанар. Эти-сиини хамсатарга аналлаах, бииргэ сылдьар өй-санаа түмсүүтэ буор кут диэн ааттанар. Төрөппүттэриттэн кэлэр көлүөнэлэригэр этэ-сиинэ удьуордаан, онтон өйүттэн-санаатыттан буор кута эрэ утумнаан бэриллэр. Эт-сиин элбэхтик хамсаныылары оҥорон үөрүйэх буолуор диэри эрчилиннэҕинэ, дьарыктаннаҕына буор кут эти-сиини уларытар уонна онно иҥэн сылдьар. Үөрүйэх буолууттан үөскээбит буор кут киһи бэйэтин санаатынан ол быччыҥын хамсатар кыахтанар.
2. Ийэ кут. Бары тыынар-тыыннаахтарга буор куту тэҥэ, үөскүүр, сайдар иккис кут, ийэ кут, өй-санаа үгэс буолан мунньуллуута ааттанар. Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ саҥаны, уратыны билэн иһиититтэн уонна ийэтин үтүктэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэ-ниититтэн үөскээн, иҥэн иһэр өй-санаа, ийэ кут диэн ааттанар. Ийэ кут өйө-санаата үгэс буолуунан бэриллэр. Үгэс буолбут, ол аата умнуллубат турукка тиийбит уонна хамсаныылары оҥорор кыахтаммыт өй-санаа ийэ куту үөскэтэр.
3. Салгын кут. Үһүс кут – салгын кут киһиэхэ эрэ сайдар кыахтааҕын арааран билии өй-санаа сайдыытын үрдүкү таһымын ситиһии буолар. Үөрэҕи билии, ылыныы, баһылааһын салгын кут сайдыытын үөскэтэр. Киһи хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн үөрэнэр үөрэҕэ, билиини ылынара салгын кут диэн ааттанар. Үөрэх, билии, түргэнник сайдар өй-санаа салгын куту үөскэтэллэр. Бу кут биллэр уратытынан мэйии араас доргуйууларыттан, арыгы, наркотик дьайыыларыттан көтөн, баран, суох буолан хаалара буолар.
Өй-санаа бу уратыларын, үс аҥы тус-туспа арахсыыларын сахалар былыр-былыргыттан түүл үөрэҕин туһанан билэн олохторугар туһа-налларын, бу куттар хайдах үөскүүллэрин, тугунан арахсалларын, тугу туһалыылларын быһаарарга аналлаах; үөрүйэх, үгэс уонна үөрэх диэн тыллары үөскэтэн туһана сылдьаллара биллэрэр.
Оҕо өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ үөскээһиннэрин таба сыаналаан олоххо туһаныыттан уонна түүллэри үөрэтииттэн сахалар Кут-сүр үөрэҕин үөскэппиттэр. Бу үөрэх киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, үс куттара тус-туспаларын, үөрэҕи-билиини ылыналлара уратыларын арыйан төрөппүттэргэ тириэрдэр аналлаах.
Сахалар “Кут-сүр үөрэхтэрэ” быһаарыытынан киһи үс куттаах; буор, ийэ уонна салгын кут диэн араарыллан ааттаналлар. Бу куттар сүр диэн ааттанар санаа күүһүнэн холбуу тутуллан сылдьалларыттан киһи буолуу, киһилии быһыыланыы кыаллар. Киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарынан, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан иһэринэн киһи киһилии быһыылары оҥорор буола өйө-санаата сайдыытыгар тириэрдибит. (1,75). Салгын кут киһи сайдыыны түргэнник ситиһэрин үөскэтэн олоххо тупсуулары оҥоруу кыаллыбыт.
Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын быһаарар Кут-сүр үөрэҕин олоххо, оҕо иитиитигэр туһана сылдьыы аймахтар уонна омук уһун үйэни ситиһэллэрин хааччыйар. (2,15).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.