Кулааһай

Кулааһай (лат. Cervus elaphus нууч. Благородный олень) - бөдөҥ уһун атахтаах таба. Ыыраахтаах туйахтаахтар Табатыҥылар кэргэннэрин Табалар уустарыгар киирэр. Төбөтө кыра, өрө көрө сылдьар, кулгаахтара уһун, кутуруга кылгас. Саха сиригэр Өлүөхүмэ өрүс тардыытыгар үөскүүр, кэлин киин уонна соҕуруу улуустарга тарҕаныах кэриҥнээх. Илин эҥэргэ эмиэ баар..

Ураты бэлиэлэрэ

Кулааһай дьороҕор быһыылаах-таһаалаах олус кыраһыабай кыыл. Атыыр кулааһай арҕаһынан үрдүгэ - 1.5 м, ыйааһына - 250-340 кг, уһуна - 2.5 м диэри. Арҕаһа уонна хоҥхочоҕун уҥуоҕа биир таһымҥа бааллар.

Илин уонна кэлин атахтара быһа холоон тэҥ уһуннаахтар.Төбөтө уһун, сирэйэ кэтит, моонньо уһун, кутуруга кылгас. Туйахтара улахаттар, уһуннар Саастарын сиппит атыырдар муостара 7 салаалаах, ардыгар онтон да элбэх буолуон сөп. Кулааһайдар муостарын муус устарга быраҕаллар. Саҥа муостара сонно тута үүнэн бараллар. Бу кэм быһа холуйан 4 ый устата салҕанар, атырдьах ыйын ортотугар муостара кытааталлар, онон иссэр кэмнэрин толору сэбилэнэн көрсөллөр. Муостара ыйааһына - 7-10 кг.

Кулааһай истэрэ, сыты билэрэ күүскэ сайдыбыт. Түргэнник сүүрэр, уһун эккирэтиини тулуйар. Үчүгэйдик харбыыр, куттал суоһаатаҕына утары биэрэккэ туоруон сөп.

Кулааһай сырдык араҕас дьүһүннээх, онто сиһигэр хараҥарар, өрөҕөтө уонна атахтара хараҥа кугас, кутуруга, кутуругун "сиэркилэтэ" сырдык араҕас өҥнөөхтөр. Моонньун түүтэ уһун, кытархайдыҥы күрэҥ өҥнөөх. Айаҕын икки кытыытыгар 5х7 см кээмэйдээх кугас бээтинэлэрдээх. Сирэйэ кугастыҥы күрэҥ дьүһүннээх. Үөүэ уоһа сырдык сиэрэй синньигэс бууруктээх. Харахтара сырдык хаймыылаахтар, түүнүн кытархай уотунан сырдыыллар.

Тыһы кулааһай өҥө арыый да сырдык буолар. Эдэр кулааһайдар ийэлэригэр маарынныыр дьүһүннээхтэр.

Кулааһайдар сылга иккитэ түүлүүллэр. Кыһыҥҥы түүтэ хойуу, уһун, ньуолах түүтэ үчүгэйдик сайдыбыт, оттон сайыҥҥы түүтэ кылгас, ньуолаҕа суох. Кыһыҥҥы түүтэ алтынньы бүтүүтэ ситэр.

Олохсуйар сирэ

Кулааһай олохсуйбут сирэ - Евразия, Хотугу Америка уонна Африка хотугулуу арҕаа өттүгэр киэҥ иэни хабан тайыыр. Сибииргэ - "марал", Хотугу Америкаҕа - "вапити", Орто Азияҕа - "хангул". Итиччэ элбэх аат барыта биир көрүҥҥэ - үтүө-мааны кулааһайга сыһыаннаах. Кулааһай 15 араас көрүҥэ баара биллэр, олор бэйэ-бэйэлэриттэн кээмэйдээринэн, муостарынан сайдыытынан, дьүһүннэринэн уратылаһаллар. Саха сиригэр бу кыыл икки көрүҥэ үөскүүр - марал уонна кулааһай. Соҕуруу, сүнньүнэн Өлүөхүмэҕэ, Алдаҥҥа үөскүүр. Токко, Чаара Тээнэ өрүстэр тардыыларыгар ахсааннара балайда элбэх.

Кулааһай - хайалаах ойуур кыыла. Хайалар сырыынньа эниэлэрин, өрүстэр, үрэхтэр, күөллэр уу ылар хотооллорун ордук сөбүлээн олохсуйар. Хайалаах туундараҕа көһөр эрэ кэмнэригэр таарыйан ааһаллар, оттон Өлүөхүмэ-Чаара таастаах хайаларыгар төрүт чугаһаабаттар. Кулааһай тарҕанар үөскүүр сирэ хаар халыҥыттан тутулуктаах, хаар 40-50 см халыҥаабат сиригэр олохсуйар. 70-80 см халыҥнаах хаар кулааһайга кыстыгы туорууругар ыарахаттары үөскэтэр, хаар уһун кэмҥэ элбэхтик түстэҕинэ кулааһайдар өлүүлэрэ тахсыталыыр. Кыһын саҕаланыыта кулааһайдар аҕыйах ахсааннаах үөргэ мустан, аһаҕас сирдэринэн сылдьаллар, кэлимсэ тыалартан тэһииркииллэр. Кыһын хаар халыҥар хаар үрдэ соччо тоҥмот ыркый ойуурга саһаллар. Аҕыйах хаардаах кыһын сиэмэх кыыллар да, булчуттар да чугаһаабат хойуу лабалаах, үрдүк мастаах хапчааннарга кыстыыллар. Улахан тымныыларга кулааһайдар биир сиргэ мусталлар. Хаар аҕыйах, аһылык дэлэй буоллаҕына кулааһай олохсуйбут сириттэн көспөт.

Саас уу ылар хотооллоругар, бадарааннарга, маардарга, өрт сиэбит уонна кэрдиллибит ойуурдарга мэччийэллэр, саҥа быкпыт оту сииллэр. Хаар өргө дылы сытар хайа хотугу эниэлэригэр, хараҥа ойуурдарга саас кулааһай сылдьыбат.

Кулааһай сайын хойуу оттоох өрүстэр, үрэхтэр, күөллэр уу ылар хотооллоругар мэччийэр, үөт ойуурга, хатыҥ быыстаах хараҥа ойуурдарга тохтуур. Күһүн, иссэр кэмнэригэр, сорох кулааһайдар бэһинэн саба үүммүт өрүс үрдүк очуостарыгар, сорохтор хапчааннарга, сорохтор өрт сиэбит ойууругар, бадарааннарга мусталлар. Ардыгар атыыр кыыллар сэдэх үөттээх кумах тумулга, хараҥа ойуур саҕатыгар айаатыыллар.

Ууһааһына

Балаҕан ый ортотугар кулааһайдар иссэн саҕалыллар. Бу кэмҥэ айаатыыр саҥалара ыраахха диэри иһиллэр. Иссии саҕаланыытыгар атыырдар киэһэ-сарсыарда эрэ айаатыыллар, онтон иссии угэннээтэҕинэ 10-15 мүнүүтэ буола-буола күнү быһа айаатыыллар. Кулааһай айаатыыра маҥырыыртан турба тыаһын санатар дорҕоннорго тиийэ уларыйар. Айаатыыр кэмигэр атыыр кулааһай туйаҕынан сири охсуолуур, мастар хатырыктарын хастыыр. Сири хаһан, уоскуйаары буорга сөтүөлүүр идэлээх. Атыыр итинник күүһүн-кыаҕын көрдөрөр. Саҥатын бастатан туран тыһылар истэн чугаһыыллар. Оттон курэстэһээччилэр атыыр айаатыырыттан кыылы сыаналыллар уонна хапсыһыыга киирэллэрин-киирбэттэрин быһаарыахтарын сөп. Хапсыһыыга кулааһайдар муостарынан, туйахтарынан киирсэллэр, утарылаһааччыларын сиргэ охторо сатыыллар. Арыый мөлтөхтөрө куотан быыһанар, эбэтэр бааһыран, охсуһуу хонуутугар өлөллөр. Ардыгар кулааһайдар муостарынан олус кытаанахтык ыга ылсан, кыайыылааҕынан ким да тахсыбат - иккиэн охтоллор.

Үөрун мунньан (биир атыыр аттыгар 1-4 тыһы баар буолуон сөп), кыайыылаах атыыр ый устатыгар тыһыларыттан арахпат, атын атыырдары кыйдыыр.

Тыһы кулааһай 8.5-9 ый устата буос сылдьар. Ыам ыйын бүтүүтэ-бэс ыйын саҕаланыыта бүччүм сири булан төрүүр. Үгэс курдук, 8-11 кг ыйааһыннаах биир оҕолонор. Саҥа төрөөбүт кулааһай оҕото көхсүгэр уонна ойоҕосторугар бээтинэлэрдээх, онтулара сайын устата сүппэттэр. Нэдиэлэ буолаат, тугут атахтарынан куһаҕана суохтук тирэнэр, оттон 2 нэдиэлэнэн үчүгэйдик сүүрэр уонна ойуоккалыыр. Биир ыйдарыгар бэйэлэрэ аһы булунар кыахтаналлар, ол эрээри эйиэлэрин эмэллэрин тохтоппоттор.

Күһүн эдэр атыырдар сүүстэригэр лоппоҕордор үүнэллэр, олор эһиил бэртээхэй муоска кубулуйаллар. Бастакы муостара салаалара суоҕун да үрдүнэн, саас быраҕыллаллар. Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы муостарыгар салааларын ахсаана эбиллэн иһэр, оттон муостара оччонон кыаҕыран уонна күүһүрэн иһэллэр. Атыырдар 5-тэн 12 саастарыгар диэри муостара муҥутаана улааталлар, онтон сылтан сыл мөлтүүллэр, салааларын ахсаана аҕыйыыр.

Тыһылар аан бастаан үс саастарыгар оҕолоноллор, атыырдар төрдүс сылларыгар ууһуурга анаан ситэллэр-хотоллор. Кулааһай 25-30 сыл олорор. Тыһылар атыырдардааҕар балайда уһуннук олороллор.

Бултааһын

Кулаһаайы бултааһын - умсугутуулаах уонна ытыктанар булт көрүҥнэриттэн биирдэстэрэ буолар. Кулааһай - олус сэрэх кыыл. Билэр-көрөр дьоҕура олус бэркэ сайдыбыт. Мастар быыстарыгар хамсаабакка турдаҕына, киһи хараҕар быраҕыллыбат. Кулааһайы бултуурга сэрэхтээхтик уонна чуумпутук сылдьыахтааххы, кыыл 500 м ордук сиртэн киһини билэр кыахтаах.

Быһаарыылар

2. "Баай Байанай бэлэҕэ" : Галактионова Т.Н., Егоров А.А., Егорова В.В. : Дьокуускай : Кытыл : Салама, 2014 сыл.