Кукурууза

Маис
Билим классификацията
Саарыстыба: Порядок: Poales Кэргэн: Poaceae Уус: Zea Көрүҥ: Z. mays
Латыынныы аата
Аан дойдуга биллэр аата ыйыллыбатах Вы можете помочь проекту, поставив latin=название внутри шаблона taxobox в тексте статьи

Кукурууза, маис  (Zea mays L. ssp. mays) — туораахтаах култуура, бурдук үүнээйи. Америка индеецтэрэ (Месоамерикаҕа) дьиэтиппит, тупсарбыт үүнээйилэрэ. Билигин да онно олорор төрүт омуктар, холобур Панаамаҕа олохтоох куналар кукуруузаны үүннэрии сүрүн дьарыктарыттан биирдэстэрэ. Америка дойдуларыгар маис бастыҥ үүннэриллэр култуура буолар. XV үйэ бүтүүтүгэр - XVI үйэ саҥатыгар Эуропа дойдулара Американы колонизациялаабыттарын кэнниттэн, аан дойдуга тарҕаммыта.

Билигин кукурууза аан дойдуга барытыгар тарҕаммыт тыа хаһаайытыбатын сүрүн үүнээйилэриттэн биирдэстэрэ.

Үүнүү

Орто үүнүү 1860- с — 1940- с сылларга гектартан 16 центнер бурдугу хомуйбута. 1930- с сыллартан саҕалаан гектартан 0,5 центнер үүнүүнү үрдэтиигэ тириэрдэр кукуруза гибридизациялааһын үлэтэ саҕаламмыта. 1950- с сыллар ортолоругар үүнүү 20-25 ц/га тиийдэҕинэ саҥа тохтуу тахсыбыт (боростуой гибридтар, норваническай уоҕурдуулар, химическэй пестицидалар, механизация) уонна үүнүү сылга 1,2 ц/гектар тэтиминэн эбиллибит. 1960 сылтан 1990 сылга диэри үүнүү 30- тан 70 ц/га диэри улаатта.

1990- с сыллар ортолоруттан кукуруза трансговай суортара киллэриллэллэр, ол аата 80- тан 100 ц/га (2010- с сыллар) үүнүүнү салгыырга күһэллэллэр.[20] 2014 С. Францияҕа бэлиэтэммит кукуруза муҥутуур үүнүүтэ 180 ц/га буолбута.

Кукуруза в мифах

Былыргы майя үм кааш Богатырев таҥарата, арааһа, кукуруза таҥарата быһыылаах. Кукуруза буучубатын көрдөрөн, сэбирдэҕин сэбирдэхтэрин дьэрэкээн өҥүнэн оонньообута. Кукуруза бурдуга иероглифка сөп түбэһэр. Майя таҥарата кукуруза сэбирдэҕинэн киэргэтиллибит.

Ый таҥара мифологиятыгар күн таҥаратын уонна ый таҥаратын уола баара. Үһүйээннэринэн, кукуруза таҥарата атын таҥараҕа ымсыыран, кукуруза таҥарата кукурузаҕа кубулуйбут уонна да атын туһалаах үүнээйилэргэ кубулуйбут. «Наше это (эт)»диэн Мексикаҕа баар.

Ацтекалар бүргэс баайа (Шаниль), уруккута баай уонна дьиэ кэргэн баайа буолаллар. Хаҥас илиитигэр кукуруза икки буочардаах ойууламмыта.

Былыргы Мексика уонна гватемал култуураҕа кукуруза киириитэ Олоцхо уонна майя Кетцалько диэн суруллар. Кини сабаҕалыырынан, оноһуллуохтаах үүнээйини көрдөөһүҥҥэ, Икаланкоттан Таба- Байҕал кытылыгар уонна Хибальб саарыстыбатыгар сытар кукурузаны булбута.

Туттуу суолтата

Кукуруза үрүҥ ас киһи организмыгар солбуллубат төһүү буолар аминокислот. Ол гынан баран, кинилэр састааптара лизин уонна трифан курдук солбуллубат аминокислоттарынан дьадаҥылардаахтар.

Кукуруза кыаҕа улахан. Саҥа тутуллубут почталар туттууга бэлэмнэр, ол гынан баран, үгэс курдук эппиэттиир көрүҥҥэ туттуллаллар. Уһун харайарга тоҥоруохха сөп. Кукуруза сиэмэтэ салааты бэлэмнииргэ, бастакы уонна иккис аһылыгы оҥорорго туһаныллар. Кукуруза бурдуга кашка, синньигэс пудинг, вареник, алаадьы уо. д. А. Суортарга, оһохторго кукуруза эбилиннэҕинэ ити оҥоһуктар минньигэс уонна сымыыттаах буолаллар. Урут тэриллибит уонна ыһыллыбыт бурдуктан кукуруза бурдугун бэлэмнииллэр-эбии бэлэмнэммэт, астарын бэлэмнииллэр. Кинилэри гарнирга тутталлар, ону сэргэ бэйэтэ туспа астаах бүлүүдэни, компотигы, чэйи, кофены, үүтү- хайаҕаһы уонна йогурт кытары бииргэ аһыыллар.

Молдавскай кухняҕа 200- чэ сыл анараа өттүгэр айылаах бородууксуйа буолбут. Молдавияҕа XVII- XVIII үйэҕэ батыллан, дьадаҥы дьон- сэргэ күннээҕи аһылыгын туһунан киэҥник тарҕаммыта. Кукурузаттан Молдавияҕа хааһы мамал оҥороллор, суоппардарга уонна гарнирдарга киэҥник туһаналлар, суорат, кукуруза бурдугуттан кондитерскай оҥоһуктары оҥороллор.

Америка куукунатыгар кукуруза киэҥник туһаныллар. Кини көмөтүнэн аан дойду үрдүнэн салгын кукурузата (попкорн) — кукуруза бурдуга, кыырпаҕа сылытан, силин-дог- сосиска, кукуруза тест уонна фритурга кукуруза бурдуга биллэр.

Кытай тиэргэнигэр Цин бүтэһик династияларын (1644-1911 сс.) төрүттээбит Кытай дыбарыаһыгар кукуруза бурдугун, кукуруза пампушкатын бэлэмнииллэр. Меню- га 1900 сыллаахха Пекин аҕыс судаарыстыбалаах холбоһуктаах армия буолбута. Сиань куоракка сүүрүү- көтүү, императрица суолунан Барыы- кэлии киһи Хоту кытайдартан биир боростуой ыалга бэлэмнээбит кукуруза пампушкатын сиэбит. Пекиҥҥэ тиийэн Пекиҥҥэ төннөн иһэн поварга приказтаабыта. Ол гынан баран, повар, үгэс курдук, бурдугу кырдьаҕас Цыска олус Куруубай аһы астаан, паардаан баран паарка бурдугун, саахарын олус кичэйэн дьөлө үүттээн оҥоһуллубут саахары бэлэмнээн, көннөрү пампушкалары оҥоруохтара диэн дьиксинэр.

Мексика былыргы омуктарыгар пиибэ иһитин (chapha) бороһуок бурдуктан кукуруза сүмэһиннэрэ ууруллубуттара күн бүгүнүгэр диэри салҕанан тураллар. Сэриилэр көмөлөрүнэн утах уонна сүүсчэкэ умнастаах утах бэлэмнииллэрэ. Соккоттон эмиэ саахар тахсыбыт:113. Барыллааһын сырье уопсай ахсааныттан 51 %- на — Бурбон оҥорон таһаарыыга наадалаах усулуобуйа.

Zea mays "fraise"

Zea mays "Oaxacan Green"

Zea mays "Ottofile giallo Tortonese"